Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

нохчий махках а бахий, Сибиран тайгахь, тундрехь, Йуккъерчу Азин гIамарийн аренашкахь пхиъ-итт доьзалш бен цхьаьна ца буьтуш, тIо санна, баржабе. ТIаккха когаш хецна кхузахь маьрша бехар бу оьрсий.

Тахана цкъа гIуллакх дика дIадоьдура Вербицкийн. Дийнахь сарралц болх кхехкара цуьнан штабехь. Рапорташ, донесенеш схьакхоьхьуш а, омраш дIакхоьхьуш а геланчийн могIа хуьлура. Наггахь отрядаш йолчу воьдура Вербицкий. Амма буьйсанна ша-шена мукъа хан лора цо, болх штабан начальникана капитанна Вобицна тIе а буьллий. Буьйсанна тIаьххьалц сакъоьрура, тIаккха садоIура. Соьлжа-ГIалахь цунна чIогIа йезайеллера эпсарийн клуб. Цигахь мехкарий а, халхарш а, дика даарш а, маларш а хуьлура. Уьш кIордийча, эпсаршца кехатех ловзура.

Тховса самукъане вара атаман. Кхаа эпсарца кехатех ловзуш, массо а болехь кехат дика долура цуьнан. Ларамаза тIекIелкхийсинчу кехатийн ахчанийн оьла йара цунна хьалха. Стоьла тIехь хIоттийна бокала чохь, суйнаш туьйсуш ловзуш, шампански чагIар а, схьадиллинчу даточу гIутакх чохь уггар дика цигаьркаш а йара. Уллохула дIасабовлучу мехкаршка бегаше дешнаш а кхуьйсура цо. Цхьаболу эпсарш, уллохь совций, къамеле бовлура цуьнца.

– ТIаккха, господин атаман, хьан кехатана жоп деллий Зеламхас?

– Делла.

– Шуьшиъ маца лета?

– Цкъа а.

– ХIунда?

– Шозза вахана со цо йиллинчу меттиге. Цхьана минотана а тIаьхьа ца вуьсуш. И кIилло ца йеара цига!

– Тамашийна хIyмa ду-кх иза! ХIинццалц схьа шен дош кхочушдина цо…

– Кхузахь цецвала хIумма а дац, господа. Шуна и Зеламха турпал ву моьттура, ткъа иза, ас цуьнга дIа ма-аллара, кIилло баба йу.

Ша и аьшпаш буьттуш, цуьрриг а йуьхь а ца цIийлора Вербицкийн.

3

Вербицкийн отрядана хьалха хIоттийна коьрта Iалашо Зеламха а, цуьнан обаргаш а схьалецар йа хIаллакбар, Зеламхин доьзал йийсаре балор йара. Амма цхьанна а ца хаьара, Зеламхин доьзал мичахь бу. Iacca-хин лакхенца, лаьмнашкахь бу, олура агенташа. Ткъа и лаьмнаш мел дукха ду цигахь. Лекха а, лоха а. Даккхийнаш а, кегийнаш а. Хьаннаша дукъдина а, баххьаш тIера цкъа а ло, ша дIа ца болуш а. Лаьмнашна бухахь – бIеннаш хьехаш. Жимо йурт чу а тарлур йолуш. БIеннаш бIаьвнаш. Ког когах кхетта а, галваьлча, охьа чувоьжча, лахьо даьIахк а карор йоцуш, лекхачу торхашца гIашнекъаш. Цигахь муха карабо обаргаш? Ткъа уьш дагахь доцчохь хуьлу. КIело а йой, тIе а йеттий, салтий а бойъий, къайлабовлу. Нагахь шегахь дуккха а патармаш делахь, цхьанхьа аьттонехь кIело а йой, цхьана стага мел йоккха а отряд хIаллакйийр йолуш. Ткъа хууш ма ду, и обаргаш, майра хилла ца Iаш, Iаламат говза иччархой хилар.

Цундела, ша цхьанна ца тосадалийтахь а, Вербицкий кхоьрура отрядаца лаьмнашкахь операци йан. И кхерар тIе а алсамдаьллера цуьнан кехатана дуьхьал Зеламхин жоп деача. Цхьацца эпсарша бегаш бечуха олура цуьнга, оцу кехатца ахь-айхьа хьайна Iожаллин кхел йина. Амма йухаволийла а дацара. Оцу дерригенан ойла йеш Вербицкий лелачу хенахь, ши де хьалха БуритIахь, областан начальникан канцелярехь иза цхьаьнакхийтира Ведана округан ханна начальникца капитан Дудниковца.

Таллархойн ханна отряд кхолларца округийн начальникашна тIера дIа ца долура шайн округашкахь зуламхошца къийсам латтор. Церан декхар дара, хьалха санна, шайн округашкахь зуламаш совцо а, Iедал чIагIдан а, низам латто а. Ткъа обаргийн бен лоручу Ведана округан начальникан болх а, декхарш а, жоьпалла а кхечерачул алсам дара. Хорача экспедици йинчу хенахь нах лебеш, цхьана хорачочо Дудниковна йийцинера Зеламхин доьзал болу меттиг. Кехат тIехь шена ма-хуъу оцу меттиган карта а хIоттийнера хорачочо. Цо дийцарехь, Iacca-хин лакхенца, лаьмнашкахь, жимачу тогIехь масех цIa долуш гIалгIайн кIотар йу, йуккъехь лаьтташ лекха ши бIов а йолуш. Iacca-хица чIожахула цига бoгIy некъ ца хаьара цунна. Лаьмнашкахула, гIашнекъашкахула ваханера иза цига. Хорачочо тешийра Дудников кест-кеста Зеламха цига шен доьзална тIевоьдуш хиларх.

Нагахь санна аьтто нислахь, Зеламха схьалацар, иза ца лацалахь, цуьнан доьзал йийсаре лацар массерачул а хьалха шен декхар хетара Дудниковна. Амма лаьмнашка и кхераме экспедици йан тIеман ницкъ бацара цуьнан. Ведана-гIопехь салтийн рота а, ах бIе стражник а вара. Салтийн рота цигара дIайаьккхича, гIап йерзина йуьсура. Цу тIе, цхьана ротица лаьмнийн кIоргене ваха Iаламат кхераме а дара. Областан начальникан гIоьнче, эла Орбелиане, шен къайле а йийцина, Iассан лакхенга экспедици йан шена гIo дийхира Дудниковс. Таллархойн ханна отряд Вербицкийн куьйгалли кIел йу, цунна омра дала шен бакъо йац, цуьнца айхьа барт бехьа, элира Орбелианис.

БуритIахь ресторанехь делкъе йеш шаьшшиъ цхьаьнакхетча, Вербицкийга шен бала балхийра Дудниковс.

– Суна цхьанна хаьа Зеламхин доьзал болу меттиг. Амма цига экспедици йан тIеман ницкъ бац сан…

– Мел салтий бу хьан гарнизонехь?

– Цхьа рота.

– Ахь схьалеца безарш пхийтта шо кхачаза кхиазхо а, ши зуда а, йалх бер а бен дуй?

– Дац. Йерриг а рота гIопера дIайуьгийла ма дац сан. Ах рота-м йуьгур а йара.

– ХIета хьуна, ахь дийцарехь, полк йеза.

– Зеламха а, цуьнан гIepa а схьалаца суна рота салтий шортта тоьур бара, Григорий Николаевич. Уьш тIеман низамца дуьхь-дуьхьал а хIиттина, леташ хилча. Ткъа церан тактика а, стратеги а хьуна дика ма йевза. Экспедицехь дакъалоцуш алссам тIеман ницкъаш суна безаран шатайпа мaьIнa ду. Зеламхина а, цуьнан гIеранна а гIo деш болу бахархой кхеро оьшу суна уьш. Со кхетарехь, хIара операци вайн массеран а йукъара декхар а, йукъара гIуллакх а ду, Григорий Николаевич. Iассан лакхенга операци йеш цхьаьнакхета вайша? Сан ах рота салтий, хьан – рота салтий а, гIалагIазкхийн бIо а. Операци тIехь куьйгалла ахь дийр ду. Суна хастам ца оьшу. Коьртаниг операци кхиамца чекхйалар ду.

Вербицкийс дукха ойла ца йира. ХIара капитан Дала ваийтинера цунна. Экспедици кхиамца чекхйаларан гIуллакх шеконехь ду. Экспедицина коьрте Вербицкий хIоьттича, эшаман жоьпалла цунна тIехь дуьсу. Дудниковна гIo дича, Вербицкий шен декхар кхочушдинарг хир ву. Экспедицин кхиамаш хилахь, хастам а цунна, Вербицкийна, буьсу. Амма иза шеконехь ду. ТIе, ши отряд цхьаьнатоьхча, эпсарийн барт а хир бац. Йазделларг хир цунах. Вербицкий оцу зIуганийн бена а ца воьдуш, хаза гIуллакх хир ду цунах!

– Ас рота салтий а, гIалагIазкхийн бIо а лур бу хьуна, капитан, – элира цо, шена дегаза ду а моттуьйтуш. – Куьйгалла сайна тIелоцур дац. Сан декхарш, болх дукха а, хан кIезиг а йу. Хьуна гIоьнна сайн отрядера уггар дика кхо эпсар а лур ву. Сан гIоьнча Григорчук а, подъесаулаш Медяник а, Вертепов а.

Оцу тIехь барт хилира шина эпсаран.

4

Тарски станицехь цхьаьнакхетта Дудниковн а, Григорчукан а ши отряд май беттан бархIалгIачу дийнахь Iасса-хин чIожахула хьала, къилбехьа, Борахчу-лома новкъа йелира.

Станицехь дууш-молуш, кхаа дийнахь сакъийрина гIалагIазкхий а, салтий а лозучу кортошна дарбанна а, шайна хьошалла лелийначу станичникийн могашаллина а тIера Iуьйранна чIагIар а мелла, дика самукъане бара. Шишша цхьаьна а хIоьттина, беха мoгIa бина