Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

а, атталла цхьа а тайпа хьагI-гамо а йацара. ХIокхарна дуьхьалбевлларш а, дов долийнарш а, тешнабехкаца хIокхарех пхи стаг вийнарш а беной бара. Шайн пурстоьпо, оьрсичо, иракара а хIиттийна, хIокхарна дуьхьалбаьхна. ТIаккха вийнера хIокхара церан кхо стаг. Цунах шена маслаIат дора Зеламхас. Амма гIаддайна маслаIат дара иза. Цунна ца оьшура керл-керла мостагIаллаш. Уьш ца хилча а, Iедалца дерг а тоьура цунна логгелц.

Шайна хилла бохам тидаме а эцна, Месяцевх берхIитта эзар сом даьккхира Зеламхас. Амма оцу ахчанах хайра ца хилира. Иза бахьана долуш да а, ваша а, кхо накъост а вийра цуьнан.

Иза хеназа къанлуш ву. Дог а кIадделла. Шa байъинчеран а, ша бахьана долуш байъинчеран а, бохамаш хиллачеран а дукха ойланаш йо цо. Къаьсттана дукха дагахь лаьтта Къеди-Юьртан станцехь шаьш вийна вуьрхIитта стаг.

1905-чу шеран 10-чу октябрехь, кIирандийнахь, Соьлжа-ГIаларчу базарахь цхьа ладам боцчу гIуллакхна тIехула оьрсийн а, нохчийн а дов даьллера. Оцу девнехь цхьа оьрси вийнера. И дов, кхин доккха зулам ца хуьлуш, дIадоьрзур дара, Iедало дерза дитинехьара. Полковник Попов коьртехь а волуш, цига йеанчу Ширвански полко базарарчу нохчашна, карара массо а хIума схьа а доккхуш, йиттира, вуьрхIитта нохчо вийра, дукханна а чевнаш йира.

Цул тIаьхьа нийсса ворхI де даьлча, 17-чу октябрехь, кIирандийнахь, Къеди-Юьрта станцина уллохь пассажирийн цIерпошт а сацийна, цкъа хьалха пассажираш а талийна, тIаккха вуьрхIитта стаг охьа а воссийна, тоьпаш тоьхна, уьш байъира Зеламхас.

ХIинца тIаьхь-тIаьхьа цуьнан ойла йора Зеламхас. Соьлжа-ГIалахь базарахь йинчу акхараллина бехке Iедал ма дара. Нохчашна йиттина а, уьш талийна а, байъина а полковник а, салтий а. Ткъа Зеламхас, оцу нохчийн чIир йоькхуш, машаре вуьрхIитта оьрси вийра. Цкъа а герз каралаьцна а воцу. Цкъа а нохчашна новкъарло йина а воцу. Шайн доьзалшна тIе цIа воьдуш волу вуьрхIитта стаг… Баккъал а ша нийсо йан гIерташ хиллехь, бехкечарех бекхам эца гIерташ хиллехь, оцу базарахь акхаралла лелийна полковник а, цуьнан салтий а байа ма безара цо…

Зеламхин гергарчеран доьзалш, лоьцуш, Сибрех хьийсабо. Царах а дог лозу. Цуьнан гергарчу цхьана зудчо догIанах йоьлхуш дехар дира цуьнга, хьо бахьана долуш бехк-гуьнахь а доцу зударий, бераш, къенанаш ма хьийзабайтахьара ахь. Хьо даим а Iедалах ведда лелла вер ма вац. Айхьа хIинццалц лелийначунна хьо дохковаьллера, хьайх къинхетам бахьара, хьо бахьана долуш бехк-гуьнахь доцуш адамаш ма хьийзадахьара алий, Iедална карагIохьа бохуш. Зеламхас цуьнан ойла йо дукха хан йара. Ша лелочух воккхавеш иза а ма вацара. Амма иза ца тешара Iедало шена маршо лур йу, шех къинхетам бийр бу бохучух. ХIетте а, оцу зудчо и балхам бинчул тIаьхьа, областан начальнике, инарла Михеевга дехаран кехат йаздира цо. Оцу дехарна дуьхьал жоп Зеламхе ца даийтира, газета тIе зорба туьйхира. Иза Аюба дийшира Зеламхина.

«ТЕРЕК» ГАЗЕТО ЙАЗДОРА:

«Масех де хьалха гIараваьллачу обаргера Зеламхера Iаьрбийн маттахь йаздина кехат деана ханна инарла-губернаторе, инарла-лейтенанте Михеевга.

Шен лаамехь Iедалан караваха шена лаар хаийтарца цхьаьна, Зеламхас шен кехат тIехь йаздо, ша обарг валарна бехке округан администрацин цхьаболу хьаькамаш а, гобаьккхина лело харцонаш а, йамартлонаш а, къизаллаш а хилар. Цуьнца цхьаьна цо инарла Михеевга доьху хIокху шен кехате иза нийсонца хьажар а, шена гечдеш, къинхетамбарца, маршо йалар а.

Оцу кехатана жоп луш, Нальчикски йоцчу, областерчу йерриг а округийн начальникашна инарла Михеевс хIара чулацам болуш циркуляци йахьийтина:

«Обарг Гушмазукаев Зеламхера соьга кехат деана, оцу кехат тIехь цо дуьйцу ша обарг валаран бахьанаш, уьш нийсонан некъашца таллар а, къастор а, ша дуьйцучу бакъдолчарех тешар а, «Делан а, паччахьан а дуьхьа» шех къинхетам бар а доьху цо.

Зеламхин кехат ас дешна хилар а, цунна ас луш долу хIара жоп а массо а йартийн маьждигашкахь бахархошка дIакхайкхор молланашна а, къеданашна а тIедуьллу ас.

…Зеламхас ца дийцича а, хаьа суна, цхьаццанхьа паччахьан гIуллакхашка законаш ца лоруш а, уьш талхош а цIена боцу нах нислуш хилар. Суна дика хаьа, оцу наха Iедалан гIуллакхашна доккха зулам деш а, бахархой Iедалах тешамза бохуш а хилар, оцу зуламхошца къинхетамза къийсам латто безаш хилар. Амма Зеламхас хIунда дуьйцу царах лаьцна, иза ша ма ву обарг валарца уггар хьалха законна дуьхьал гIеттинарг, ша буьйцучу нахачул алсам закон талхийнарг а.

Закон талхийначарна, зуламхошна таIзар Зеламхас схьалаьцначу некъашца ца до, уьш законехь жоьпе озабо, царна законаца нийса догIу таIзар до. Ишттачу нахана ницкъ беш а, уьш бойуш а, Зеламхас шеггара кхел а йеш, таIзарш дар Дала а, пачхьалкхо а, адамаллин гIиллакхаша а магош дац. Областехь закон а, низам а лардан декхар волчу ас Зеламхе дIахоуьйту, Далла а, пачхьалкхана а хьалха иза yггap воккха закон талхорхо а, зуламхо а айса лоруш хилар а, цо динчу зуламашна цунна уггар луьрачу таIзарца бекхам богIуш хилар а.

Шех къинхетам бар цо дехарх лаьцна аьлча, цкъа-делахь, иза дан сан бакъо йац. Иза сан карахь дац. Цунах къинхетам бар паччахьан карахь ду. ШoлгIa-делахь, со инзаре чIогIа цецвуьйлу Зеламхас шена къинхетам бехарх.

Со закон талхорна цо тIетоьттуш хилча, цуьнан законе лерам мичахь бу, вуьшта аьлча, законаца цунна кхел йан декхар волчу соьга, закон а талхош, шех къинхетам баре а хIунда кхойкху иза?

Законо тидаме оьцур ду цуьнан цIенчу даггара дохковалар, амма кхечарна шеггара кхел йан а, таIзар дан а, бекхам эца а къонахалла хиллачу цуьнан суьдана хьалха хIотта а, шена догIу таIзар тIеэца а къонахалла хила йеза».

Шина а куьйга къевллина корта схьа а лаьцна, лаьттан бIаьра а вогIавелла, Аюба дуьйцучуьнга лерина ла а доьгIна, доккха садаьIира Зеламхас.

– Айса лелийначунна со дохковаларх а, ас гора а воьжна, лаьттах корта а бетташ, дехарш дарх а, суна гечдан а, сох къинхетам бан а, суна маршо йала а ойла йац, Аюб, оцу хьаькамийн. Царна вай дохкодовлар ца оьшу, вайн синош, вайн кортош оьшу. Амма иза хир дац, вайна чохь синош а долуш. Цундела, ваьш дийна мел ду, уьш бойур бу вай. И газет соьга схьалол, Аюб.

Газет, деалха а тоьхна, шен чета доьллира Зеламхас…

5

Добровольскийх бекхам эцна цо. Чорний тIаьхьенга теттина. Цул хьалха цо бекхам эца безарг кхин ву. ХIинца округан начальник волу Галаев. Чорнис тIара тоьхна Зеламхина. Бецига жимачу Муслиматца набахтехь кхо бутт хан а йаккхийтина. Добровольскийс къеначу БIаьхон маж озийна. ЭлсангIаргахьа а, хорачойн, махкатIхойн йуьртдайшкахьа а ваьлла, миска Хаси набахтехь а латтийна. Добровольскийс дуккха а бохамаш бина Зеламхина. ХIетте а хIокху хIиричун къизаллица вуьстича, и Добровольский-м малик хиллера.

Добровольскийс, зударий, бераш, къенанаш лоьцуш, Сибрех ца бохуьйтура. ГушмацIин, Зеламхин, церан вежарийн зударшкахула болу гергара нах а ца хьийзабора. Ткъа Галаевс