Антэк (на белорусском языке) - Болеслав Прус

Аднойчы, месяцы са два пасля таго, як Антэк пачаў хадзiць у школу, да мацi яго прыйшоў настаўнiк i, павiтаўшыся, спытаўся:

- Як жа яно, гаспадынька, будзе з вашым хлопцам? Далi вы мне за яго сорак грошаў, як для пачатку, i ўжо трэцi месяц пайшоў, а з вас анi капейчыны! Так яно далей не пойдзе, - няхай сабе па саракоўцы, але ж плацiце штомесяца.

А ўдава на гэта:

- Адкуль жа я вазьму, калi няма! Што зараблю якi грош - дык у гмiну. Адзежыну якую на малых няма за што купiць.

Настаўнiк устаў з лавы, тут жа надзеў сваю шапку i адказаў:

- Калi так яно, дык Антэку няма чаго хадзiць у школу. Я не буду з iм рукi дарма вярэдзiць. Такая навука, як мая, не для беднякоў.

I пайшоў сабе, а ўдава, гледзячы ўслед, думала:

"Святая праўда. Колькi той свет стаiць, дык толькi ж панскiя дзецi вучылiся. А дзе ж было беднаму чалавеку на гэта набрацца!.."

Зноў паклiкала на параду кума Анджэя, i пачалi яны абое экзаменаваць Антэка.

- Чаго ж ты там, свавольнiк, навучыўся за гэтыя два месяцы? - спытаўся ў яго Анджэй. - Мацi ж дала за цябе сорак грошаў...

- А як жа! - дадала ўдава.

- А чаго я там мог навучыцца! - адказаў хлопец. - Бульбу ў школе скрабуць таксама, як i дома, свiнням есцi даюць таксама. Адно i навукi, што я прафесару двойчы боты пачысцiў. Але ж затое парвалi на мне вопратку на гэтым iхнiм... пагрэцца...

- Ну, а ў навуцы той трохi што разабраўся?

- Хто там разбярэцца! - адказаў Антэк. - Калi вучыць нас па-мужыцку, дык тады лжэ. Напiша на дошцы якi-небудзь знак i кажа, што гэта дом, i сенi, i лавы, i абразы. А ў чалавека ж вочы ёсць, ён бачыць, што гэта не дом. А як вучыць нас па-школьнаму, дык чорт яго там разбярэ! Ёсць там некалькi старэйшых, якiя па-школьнаму песнi спяваюць, але меншыя - добра, што хоць лаяцца трохi навучацца...

- Ты мне толькi вылайся калi-небудзь, дык я табе пакажу! - умяшалася мацi.

- Ну, а да гаспадаркi ты, хлопча, будзеш калi ахвоту мець? - спытаўся Анджэй.

Антэк пацалаваў яго руку i папрасiў:

- Пашлiце вы мяне туды, дзе вучаць ветракi рабiць.

Старыя, як па камандзе, пацiснулi плячыма.

Няшчасны вятрак, якi малоў збожжа на тым беразе Вiслы, так засеў у хлопцавай душы, што адтуль яго не магла ўжо дастаць анiякая сiла.

Доўга такi параiўшыся, вырашылi пачакаць. I чакалi.

Iшлi тыдзень за тыднем, месяц за месяцам, хлопец нарэшце дажыў да дванаццацi год, але помачы ад яго ў гаспадарцы было няшмат. Стругаў свае кiёчкi, нават i выразаў дзiвосныя фiгуры. I толькi калi ў яго сапсаваўся ножык, а мацi на новы не давала грошай, пачаў Антэк наймацца на працу. У аднаго пiльнаваў на начлезе коней, утапiўшыся ў сiвай вячэрняй iмгле, заглядзеўшыся на зоркi; другому вадзiў на ворыве валоў; часамi iшоў у лес па ягады або грыбы i прадаваў шынкару Мордуху за некалькi грошаў цэлы кошык.

У хаце iм не шанцавала. Гаспадарка без мужчыны - як цела без душы; а як вядома, Антэкаў бацька ўжо некалькi гадоў адпачываў на тым узгорку, дзе праз усыпаны чырвонымi ягадамi жываплот глядзяць на вёску сумныя крыжы.

Для работы ў полi ўдава наймала парабка, рэшту грошай павiнна была несцi ў гмiну, а ўжо за тое, што заставалася, харчавацца са сваiмi хлопцамi.

Штодня елi яны пустую хлебную полiўку з бульбай, часамi кашу i клёцкi, радзей гарох, а мяса - хiба што на вялiкдзень. А то i гэтага ў хаце не было, i тады ўдава, зусiм ужо свабодная ад печы, сядзела ды лапiла сынам вопратку. Малы Войтак плакаў, а Антэк з маркоты лавiў у абед мухаў i пасля такое раскошы iшоў на двор стругаць свае драбiны, платы, ветракi i святых. Бо выразаў ён таксама i святых, праўда, пакуль што без твараў i рук.

Нарэшце кум Анджэй, верны сябар асiрацелай сям'i, знайшоў Антэку месца ў каваля, у другой вёсцы. Неяк у нядзелю пайшлi яны туды, з удавою i хлопцам. Каваль прыняў iх нядрэнна. Праверыў хлопцавы рукi i крыж, убачыў, што на свой узрост ён даволi-такi дужы, i прыняў яго вучнем без аплаты i толькi на шэсць гадоў.

Страшна i сумна было хлопцу глядзець, як заплаканая мацi i стары Анджэй, развiтаўшыся з iм i кавалём, пайшлi дахаты i неўзабаве схавалiся за садам. Было яму яшчэ сумней, калi прыйшлося ўпершыню ў жыццi спаць пад чужою страхой, у гуменцы, сярод незнаёмых кавалёвых вучняў, якiя з'елi яго вячэру i яшчэ далi яму некалькi куксаноў, як задатак на добрае сяброўства.

Калi ж на досвiтку пайшлi яны грамадой у кузню, распалiлi там горан, Антэк пачаў дзьмуць пузатым мехам, а iншыя, спяваючы з майстрам ранiшнюю малiтву, пачалi каваць малатамi распаленае жалеза - у хлопцы нiбы прачнуўся новы дух. Звон металу, рытмiчны гук, песня, што ажно адгукалася ў лесе рэхам, - усё гэта захапiла Антэка... Здавалася, што ў сэрцы яго нябесныя анёлы нацягнулi некалькi струн, невядомых iншым мужыцкiм дзецям, i струны тыя азвалiся толькi сёння - ад подыху мяхоў, грукату малатоў i пырскання iскр з жалеза.

Ах, якi з яго быў бы ўдалы каваль, а можа, i што-небудзь больш!.. Бо хлопец, хоць новая работа вельмi падабалася яму, думаў усё пра свае ветракi.

Каваль, новы Антэкаў апякун, чалавек быў - так сабе. Каваў жалеза i пiлаваў яго так, што не скажаш, цi дрэнна, цi добра. Часамi лупiў хлопцаў, ажно тыя пухлi, а найбольш клапацiўся пра тое, каб яны не лiшне хутка авалодвалi майстэрствам. Бо такi юнец, закончыўшы вучобу, мог пад бокам у роднага майстра адкрыць сваю кузню, а тады ўжо старайся, каб не горш за яго працаваць!..

Трэба ведаць, што ў майстра быў яшчэ адзiн звычай.

На другiм канцы вёскi жыў вялiкi кавалёў прыяцель - солтыс, якi штодня працаваў як усе людзi, а ўжо калi яму перападала што-небудзь па службе, праходзiў каля кузнi ў карчму. Бывала так раз цi два разы на тыдзень.

Iдзе сабе солтыс з заробленай капейчынай i хоцькi-няхоцькi збочвае ў кузню.

- Пахвалёны! - гукае кавалю цераз парог.

- Пахвалёны! - адказвае каваль. - Як там у полi?

- Нiшто сабе, - кажа солтыс. - А як у вас у кузнi?

- Нiшто сабе, - кажа каваль. - Дзякуй богу, што вы хоць раз вылезлi з хаты.

- Яно так, - згаджаецца солтыс. - Нагаварыўся ў той канцылярыi, дык трэба хоць трохi зубы прапаласкаць. Можа, i вы пайшлi б з гэтага пылу?

- Пайду, вядома ж, здароўе перш за ўсё, - адказваў каваль i, не зняўшы фартуха, iшоў з солтысам у карчму.

А як толькi ўжо ён выходзiў, хлопцы маглi спакойна тушыць горан. Каб i работа была найпiльнейшая, каб i свет валiўся, анi майстар, анi солтыс да вечара не выйдуць з карчмы, хiба што солтыса раптам выклiчуць па службе.

Толькi апоўначы яны вярталiся дахаты.

Звычайна солтыс вёў каваля пад руку, а той нёс бутэльку "паласкання" назаўтра. На другi дзень солтыс быў зусiм цвярозы i гаспадарыў ажно да другога службовага заработку, а каваль усё заглядаў у прынесеную бутэльку, пакуль не пакажацца дно, i такiм чынам з аднаго маху адпачываў два днi.

Паўтара года Антэк дзьмуў мехам, не робячы ў кузнi, здаецца, больш нiчога, i паўтара года майстар з солтысам рэгулярна паласкалi зубы ў карчме. А потым здарыўся такi выпадак.

Солтыс i каваль сядзелi сабе толькi за другою чаркай, а тут раптам прыбеглi сказаць, што хтосьцi павесiўся. Солтыса сiлай выцягнулi з-за стала, а каваль, не маючы адпаведнай кампанii, павiнен быў спынiць паласканне. Ён купiў неабходную пляшку i памаленьку падаўся з ёю дахаты.

А тым часам адзiн гаспадар прыйшоў да кузнi з канём - падкаваць.

Убачыўшы яго, кавалёвы вучнi сказалi:

- Майстра няма, на паласканнi з солтысам!

- А што, з вас нiводзiн не падкуе каня? - нездаволена спытаўся гаспадар.

- Дзе там мы падкуём! - адказаў найстарэйшы вучань.

- Я падкую вам, - раптам азваўся Антэк.

Топячыся, хапанеш i за брытву, - дзядзька згадзiўся з такой прапановай, хоць i не вельмi верыў, а да таго ж i вучнi пачалi пакеплiваць з Антэка.

- Бачылi яго, карантыша! - гаварыў найстарэйшы. - Молата ў руцэ не трымаў, толькi дзьмуў ды падсыпаў вуголле, а тут бярэцца каня падкаваць!..

Аднак, як аказалася, молат у Антэкавай руцэ бываў, бо, узяўшыся за работу, хлопец неўзабаве выкаваў некалькi вухналёў i падкову. Праўда, падкова выйшла завялiкая i не надта спраўная, а ўсё ж вучнi паразяўлялi раты.

А ў той момант надышоў i сам майстар. Яму расказалi, што тут да чаго, паказалi падкову i вухналi.

Каваль агледзеў iх i ажно вочы свае чырвоныя працёр.

- А дзе ж гэта ты, зладзюга, так навучыўся? - спытаўся ён у Антэка.

- Ды ў кузнi, - адказаў хлопец, задаволены пахвалой. - Калi пан майстар iшоў на паласканне, а яны - хто куды, я сабе выкоўваў розныя рэчы з волава, а то i з жалеза.

Майстар так разгубiўся, што нават забыўся адлупцаваць Антэка за псаванне матэрыялу i струманту. Ажно да жонкi пайшоў параiцца, у вынiку чаго хлопца з кузнi перавялi на гаспадарку.

- Залiшне ты галавасты, мой дарагi! - сказаў каваль. - Навучышся ўсяго за тры гады i ўцячэш. А мацi ж цябе аддала мне служыць шэсць гадоў.

Антэк яшчэ паўгода быў у каваля. Капаў агарод, калоў дровы, калыхаў дзяцей, а ў кузню i парога не пераступiў. Тут ужо яго пiльнавалi старанна: i каваль, i кавалiха, i хлопцы. Нават родная мацi i кум Анджэй, даведаўшыся пра майстраву пастанову, не маглi запярэчыць. Згодна з дамоўленасцю i заведзеным парадкам хлопец толькi пасля шасцi гадоў службы меў права сёе-тое кемiць у кавальскай справе. А што ён надта быстры i сам па сабе навучыўся каваць за адзiн толькi год, дык тым горш для яго!