Вялiкае сэрца (на белорусском языке) - Кузьма Черный

- Ты мне свет завязаў, - заплакала яна, адварочваючыся.

Тут яна ўбачыла, што палiцэйскi залез на верх дуба.

- Куды ты палез, хамула! - крыкнула яна.

- А мне загадалi абцерабiць дуб: колькi яго нi палiлi, усё роўна закрывае дарогу. От бо ўдаўся, i агонь яго не бярэ!

Праз гадзiну дуб стаяў без верхняга голля. Марыля ўвесь той дзень выходзiла глядзець, як стаiць далёка постаць нямецкага салдата. I так было кожны дзень. Нарэшце яна пачала думаць, што далей так не вытрымае, што ўсё гэтае невядомае чаканне скончыцца вялiкай бядой, мусiць, нейкай страшнай хваробай. Яна пачала баяцца сваёй адзiноты, i ночы ёй сталi пакутай. А вартавы немец усё стаяў на тым жа месцы. Так i вясна пачала ўбiрацца ў сiлу. Аднойчы Марыля захацела ўспомнiць мiнулыя маладыя дзявочыя гады i прайшла босая сваiм дваром па халоднай i яшчэ мокрай зямлi. Так яна хадзiла калiсьцi, але тады быў пры ёй бацька. А цяпер яна адна. I вось яна ўсвядомiла сваю адзiноту i падумала, што ёй трэба сысцi зусiм адгэтуль, можа нават i назаўсёды. Можа ёй трэба пашукаць бацькi. Счакаўшы дзён два, яна пачала збiрацца ў невядомую дарогу: сядзела ў куце i плакала. Тады якраз прыйшлi па яе. Усе галаскоўскiя жанчыны стаялi ўжо на вулiцы цесным натоўпам. Паставiлi ўсiх пры сцяне, i доўга адзiн з палiцаяў тлумачыў, што ўсiм трэба iсцi ў новую сялiбу да Пфайфеля i вычысцiць яму стары панскi сад i ўскапаць у агародзе грады пад пасадку гароднiны. I выйшла так, што Марыля з дня ў дзень працавала ў Пфайфеля - то ў агародзе, то ў садзе. Яна не адпрошвалася ад работы, як усе: агарод пры бацькавай хаце ў яе пуставаў, ёй нi разу не прыйшло ў галаву рабiць што-небудзь каля дому. Тупы смутак увесь час ныў у яе душы.

Палiцай, што ганяў жанчын на работу да Пфайфеля, ужо добра ведаў гэтую жанчыну, яна не адрываецца ад працы i ўсё маўчыць. Раз i сам Пфайфель накiраваў на яе пiльную ўвагу. У той дзень многа жанчын i некалькi старых галаскоўскiх мужчын працавалi ў яго садзе, i ён з веранды ўбачыў i пазнаў тую самую жанчыну, што калiсьцi маўчала, гледзячы на абсмалены дуб у агародзе. У добрым настроi цяпер ён лёгкiмi крокамi падышоў да яе i захацеў з ёю пагаварыць.

- Што ты ўсё маўчыш? - сказаў ён. - Ну, не маўчы! Муж у цябе ёсць?

- Ёсць.

- I дзецi?

- Сын. Чатыры гады яму. I муж, i сын, i стары бацька, i мужаў дом у мястэчку, i хата бацькава ў Галасках, i я сама як хачу, так i жыву з мужам, з сынам, з бацькам.

Тут яна махнула рыдлёўкай i адным ударам раскроiла яму чэрап. Ён упаў разам з акрываўленай рыдлёўкай на леташняе непрыбранае прэлае лiсце, доўгi i тонкi, не паспеўшы пагаварыць з невядомай яму жанчынай, асвойванне душы якой ён увёў у свае планы разам з аднаўленнем гэтай старой панскай сялiбы i з будаваннем новай трусiнай фермы.

Ужо i сонца рушыла ў поўдзень, а ён ляжаў нечапаны нiкiм, i на стале ў яго ляжала недапiсанае пiсьмо ў Германiю, дзе ён паведамляў свайму швагру, што аднаўленне сялiбы падыходзiць да канца i што патрэбен прыезд яшчэ двух новых гаспадароў. Пiсьмо было перарвана на тым месцы, дзе ён угаварваў швагра хутчэй закончыць у родным горадзе свае справы i прыязджаць сюды.

Марыля падышла да жанок i сказала:

- Унь там ляжыць спруцянелы Пфайфель. Я яго забiла.

Жанкi анямелi. Марыля пайшла сцежкаю ў поле.

- Куды? - загарадзiў ёй дарогу палiцэйскi.

- Браток, ты ж местачковы, хамула ты дурны, ты ж мяне змалку ведаеш, пусцi.

- Iдзi назад, - загадаў ён, - раз я служу, то я павiнен.

Яна пайшла назад i сказала жанкам:

- Палiцэйскi не пускае.

I гэта ўзварушыла ўсiх, з рыдлёўкамi, граблямi i вiламi ўсе пабеглi ў палявую сцежку, палiцыянт стрэлiў у паветра, адна з жанчын пхнула яго ў грудзi, ён упаў, i ўсе беглi цераз яго. Праз колькi хвiлiн усё тут апусцела. Некалькi дзён i Галаскi пуставалi, i толькi пасля то той, то сёй з'яўляўся дадому. Пайшлi тыдзень за тыднем, i хата Пархвена Катлубовiча стаяла пустая. Сенечныя дзверы былi адчынены, адно акно ад двара аставалася таксама адчыненае i ўдзень i ўночы, i праз колькi дзён вецер з дажджом вырваў гэтую фортку i пабiў шкло. Запуставала i старая панская сялiба на краi мястэчка.

Ужо час падыходзiў да пачатку лета. Яшчэ не змяркалася, як Пархвен увайшоў у свой двор з паплавоў. Над Галаскамi вiсла вялiкая цiшыня. Пархвен як сам не свой патупаў па двары, зазiрнуў ва ўсе куткi, увайшоў у хату, заўважыў вырванае акно i, сумеўшыся, пастаяў перад iм. На зямлi было ўжо змрочна, але неба яшчэ было яснае. Раптоўнае хваляванне зварухнула Пархвенаў твар. Ён шпарка падышоў да вулiчнага акна i зiрнуў туды, дзе па той бок вулiцы, на агародзе, сонца павiнна было ўжо быць на вяршалiне дуба. I раптам ён уздрыгануўся: ён убачыў у небе чорны высокi ствол без голля, i толькi адна тоўстая i таксама чорная галiна знiзу зелянелася густымi новымi парасткамi. А сонца ляжала дзесьцi не тут, а далей, за далёкай шашою ў полi. Гэта быў нiколi раней, з самых малых дзён, не знаны iм свет, i нiчога таго, што было ў яго праз усё жыццё, ужо не было тут. Усё было чужой рукой вырвана i знявечана. Яшчэ не было ў яго такога вялiкага смутку нават тады, калi ён пакiдаў родную хату.

- Божа мой, - сказаў ён, шпарка i з вялiкiм страхам выходзячы з хаты i ныючы душой.

"Хоць бы хто на вулiцы быў! Хоць бы дзе адна жывая душа! Можа хто сказаў бы, чаму пустуе хата, i як, i цi даўно ўжо?" Калi прайшоў ён паўз дзве суседнiя хаты - укалола яго жудасная здагадка: Галаскi пустыя як ёсць. Ён парадкам пачаў заходзiць у кожную хату, стукаў у вокны i дзверы, а дзе не былi замкнёныя сенцы - уваходзiў у хату i ўсюды казаў:

- Хто жывы, абзавiся!

I нiхто яму не адказваў нiдзе. Асмялелыя мышы сядзелi на сталах i лавах, пацукi пазвешвалi з палiц нерухомыя хвасты, усюды была нежывая вiльгаць, адзiчэлыя каты зазiралi яму ў вочы i кiдалiся ад яго. Так ён перабраў усю вулiцу i, гнучыся, уцягваючы галаву ў плечы, рушыў назад да сваёй хаты. З трывожным чаканнем ён адчуў, што слабее. Лёг на край халоднай печы i неўзабаве задрамаў. Дрымота перайшла ў сон. Пабудзiў яго жаночы голас; нараспеў нейкая жанчына гаварыла просьбу:

А галубочкi родныя,

А не дайце прапасцi,

А дайце хлеба на раз укусiць,

А пераначаваць пусцiце.

А было ж у мяне многа ўсяго...

Сонны Пархвен падняў галаву i чамусьцi крыкнуў:

- Адкуль ты?

- З Малога Прысынка.

- А хто ты такая?

- Няшчасная мацi, у якой гiтлераўцы забiлi дзяцей. Божачка мой, лiтасцiвы мой!

-А цi не чула ты, чаму гэта Галаскi абязлюдзелi?

- А ты ж чаго сам апынуўся тут?

- Вярнуўся з уцёкаў, i мне пустэча як сто пудамi на грудзi i - канцы могуць прыйсцi.

- А тут, кажуць, быў такi Пархвен, што з п'яным пеўнем бiўся. Дык яго дачка, дай Божа ёй здароўя, нямецкага пана, нейкага Пфайфеля, на той свет адправiла. Гiтлераўцы яе шукаюць i траслi Галаскi так, што ўсе з хат, хто куды мог, разышлiся.

- А дзе яна?

Жанчына на яго паглядзела:

- Як жа ты так пытаеш? Цi маеш ты, чалавеча, розум? Хто ж гэта можа ведаць, дзе яна? А каб i ведала, то - хiба я ведаю, дзе яна? Няхай яе Бог ратуе.

- Я ж яе - ты ведаеш? - бацька.

- Што ты выдумляеш?

- Дальбог жа, гэта я з пеўнем бiўся. З мяне ж праз усё жыццё смяялiся. Гэта я. Не верыш? Дык сядзi ж у гэтай хаце. Аддаю яе табе.

Жанчына ўздыхнула i пайшла, а ён убачыў, што заходзiць сонца. Стаў перад акном i зноў жахнуўся: недзе там, далёка, ляжала сонца, дуб стаяў чорным асмалкам, а адна галiна зелянелася. Толькi яна адна i асталася. Ледзьве прычакаў ён, пакуль сцямнела, а тады рушыў на другi канец Галаскоў, дзе, ён праз усё жыццё ведаў, у чалавека пад свiрнам заўсёды ляжаў лом. З радасцю ён абмацаў яго, узяў на плячо i пайшоў, сам сабе шэпчучы:

- Гаспадара няма, а ты, ламок, ляжыш сабе. Вылежаўся, выкачаўся.

Ён iшоў гадзiны са дзве цiха i бесперастанку. Ён пакiдаў за сабою ўсё, што калiсьцi поўнiла яго жыццё. Вось ён мiнуў доўгую граду хмызу, перайшоў упоперак шашу i як бы ўпаў у вiльгаць логу, а адтуль iшоў проста. Свяцiлi зоры, i стаяла цiшыня. Сэрца яго калацiлася, але разам з тым цвёрдасць намераў уцiхамiрвала яго хаду. Усе гэтыя кiламетраў сем ён прайшоў паволi: ён ведаў, што доўга яму трэба будзе выбiраць месца i зручны момант. Вось ён i два ляскi мiнуў, i балота, i азярцо абышоў, i хутарская паляна мiльгацела светлякамi. Унь там! Трыма крокамi ён перайшоў схiлiсты адкос, лёг на зямлю i прыгледзеўся. Нерухомая постаць нямецкага салдата вiдна была ў змроку. Цягнучы за сабою лом, ён адпоўз на ранейшае месца i выйшаў на адкос праз чвэртку кiламетра. Позiрк направа i налева - нiкога нiдзе. Божа, памажы! Сэрца распiрала яму грудзi. Ён падклаў лом пад рэйку i павярнуў угару. Божа, якая цяжкая рэйка! Утапiць бы яе ў лужу. Ён яе спусцiў з адкосу i некалькi разоў калупнуў пад яе ломам. Балота! I рэйка пайшла ў прорву. Зараз можа быць усё, чаго так прагне яго змучаная душа. Ён адышоўся можа за паўкiламетра, i лёг на зямлю, вухам на траву, i чакаў. Вось яно, грымiць зводдалеку, звонiць, дыхае. Божа, як марудна, канца няма, але раптам гром, грукат, стукат, бразгат, i ўстанавiлася цiшыня. Шчасце! Палавiна страчанага жыцця вярнулася да чалавека. Каб так кожную ноч! Але ж лома няма. З рэйкай ён уплыў у балота. У мястэчку, у зяця, у каваля, два ламы былi, ляжалi ў прыбудоўцы к сенцам. А што каб цiхом пайсцi i ўзяць да наступнай ночы? Як бы там нi было - трэба хутчэй даваць адгэтуль ходу. Сонца ўжо застала яго каля Галаскоў. Па той бок рэчкi мястэчка вiдно было яму выразна. Ён падумаў: напэўна, i мястэчка абязлюдзела. Чаму там так цiха i нiякага руху? Нацянькi ён рушыў проста да кавалёвага дома. I як толькi апынуўся ля шула кавалёвай брамы, убачыў: ён вельмi неасцярожны - проста перад iм усю вулiцу акiдае позiркам немец. Ён кiўком пальца паклiкаў да сябе Пархвена. I калi той ступiў тры крокi, гiтлеравец крыкнуў i паказаў яму пальцам, куды iсцi. Пархвен цiха рушыў да вялiкага натоўпу, якi нерухома i маўклiва займаў усю вулiцу. Пархвен бачыў, як стаяць местачкоўцы. Чаго яны так пасталi тут? Унь стаiць муляр Костусь, а унь Юрась-мельнiк, Раман-шавец. Унь настаўнiк, у якога яшчэ вучылася Марыля. (Божа мой, дзе яна!) Унь стаiць Тамаш Васiлюк, той самы, што ў юнацкiх гадах вельмi сябраваў з iм, Пархвенам. Унь Васiль Сцяпуцкi, якi разам з Пархвенам калiсьцi хадзiў у заработкi. Унь Янук Кастэцкi, дачка якога Ганнуся дружыла з Марыляй. Усе стаяць. I Раман Шабуня, i Змiтрок Ярмалiцкi, i Канстанцiн Шкуцька, i Мiкалай Цвiркевiч... Пархвен стаў, не дайшоўшы да натоўпу. Тут нямецкi крык загадаў яму ўвайсцi ў натоўп. I толькi ў гэтую апошнюю хвiлiну Пархвен заўважыў, што аўтаматчыкi трымалi наведзены на натоўп цэлы рад аўтаматаў. I ў гэты момант як бы нейк загаўкаў прарэзлiвы i крыклiвы гiтлеравец: