Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

а тайпа шеко ца йита, оцу хьеха лела стаг мила ву хаа дезара цунна. Кхаа дийнахь Хорачахь, Веданахь, Дишни-Веданахь, Эшалхотехь шен гергарчу нахехула теллира цо, хIокху агIорхьара а воцуш, ткъе итт шо хенара стаг гиний шуна кхузахула лелаш бохуш, хоьттуш. Эххар а цхьаъ карийра цунна иза гина а, вевзина а. Мичара ву а, цIе а ца хаьара цунна, пхи-йалх шо хьалха Ведана набахтера Соьлжа-ГIала дIавуьгуш, Зеламхас салташкара схьаваьккхина жима стаг ву, бохура.

Цул тIаьхьа масех дийнахь синтем байна хьийзира Асхьаб. Цуьнан даг чохь хьогIо а, сутаралло а къуьйсура. Зеламхин коьртах берхIитта эзар сом совгIат кхайкхийна Iедало. Амма иза дийна йа вийна шена тIевалийначунна. Асхьабе йа дийна а, йа вийна а дIавалалур вац иза. Ткъа Зеламха волу меттиг йийцинчунна лур дуй-те Iедало ахча? Иза ца кхайкхийна. Делахь а, пхи эзар сом ца луш Iийр бац. Эзар сом делча а, тоуьйтур дара Асхьаба. ТIаккха, Хорачахь-м хьовха, Хулхулоца а, Бассаца а йолчу йарташкахь цхьаьннан доцчу тайпана даккхий, дика цIенош хIиттор дара, ши говр, гIудалкх, бежанаш, уьстагIий оьцур дара цо. ХIокху aгIор уггар воккха хьолахо хир вара цунах. Цхьа а сом ца делча а. ХIумма а дац. Цара Зеламха вийча а тоьу цунна. Асхьабан дог Iебар ду.

Мотт хьош, гена ваха а ца дезарa. Массо а йарташкахь лаьтташ таIзархойн отрядаш йара. Хорачахь а йара пластунийн, гIалагIазкхийн отряд. Цуьнан начальник ву полковник Мокрицкий. Амма Асхьаб цунах ца теша. Веданара полковник цул лакхара ву. Округан начальник. ШолгIачу дийнахь Караловна тIевахара Асхьаб. Цуьнга ахча хьахийра цо. Зеламха волу меттиг йийцича, мел ахча ло Iедало аьлла. Каралов, бат раз озийна, меха йохка ирйеш санна, мекхийн йуьхьигаш ийзош, вела а ийзош, вехха Асхьабе хьийжира, дуьххьара шена гучу тамашийнчу экхане санна. Баккъал а, Асхьабан сурт гуттаренна шен даг чу дижо санна, хьоьжура цуьнга подполковник. Коьса йуьхь, готта хьаж, воьда мара, хье тIе хевшина пхьидачарех тера даккхий, цхьа а тайпа бос боцу бIаьргаш, дуткъий балдаш, кIеззиг логах къаьсташ чIениг. Йерриг схьалаьцча, мукадехкачух тарйелира цунна Асхьабан йуьхь. КIилло, сутара, стешха, йамарт стаг аьлла, мах хадийра цо шен хьешан. Цунна бIаьрга ган ца безара и тайпа нах.

– Зеламха дийна йа вийна Iедале схьавеллачунна кхайкхийна ахча, – элира цо, цигаьрках боккха баьккхина кIур чу а оьзна, Асхьабан йуьхь-дуьхьал схьа а хьоьжуш. – Иза волу меттиг йийцинчунна ца кхайкхийна. Иза вийна йа дийна Iедале схьавеллачунна кхайкхийна. Амма ахь йийца йеза Зеламха волу меттиг. Ца йийцахь… – начальникан бIаьргаш цIеххьана ткъесах къегира. – Ца йийцахь, ас тховссехь набахти чу кхуссур ву хьо. ТIаккха Сибрех вахийтина, цигахь вахкор ву.

Цкъа коьрта тIера массо чо ирахIоьттира Асхьабан, тIаккха когашкара хьала дегIе шело хьаьдира. Мотт толкха а лелхаш, йийцира цо Зеламха къайлаваьлла меттиг. Хьех мичахь йу а, цунна тIе мичхьахула ваха веза а.

– Йуьртдена хаьа, иза мичахь йу. Массарна а хаьа. Амма цхьаьнгга а со цавийцар доьху ас…

Подполковникна хIинцале а вицвелира Асхьаб. Цунна Асхьабан цIе а ца хаьара. КхидIа цунна оьшуш а бацара и мукадахка.

3

Сатоссуш, округан начальник подполковник Каралов коьртехь а волуш, пластунаш, ши рота салтий, гIалагIазкхийн сотня кхечира Хорача. Мокрицкий волчохь, ша стенна кхайкхина а ца хууш, хорачойн йуьртда вара. Караловс подполковникашца Мокрицкийца, Масленниковца, кхин масех эпсарца а йоццa кхеташо йира. Хьех йолчу меттиган карта а хIоттийра.

– Кхузахь дуьхьал тIелатар эрна хир ду. Лахара хьала а, лакхара охьа а хьеха тIе лекха берд бу. ЛегIана-м бу иза, делахь а волавелла хьеха тIе хьала а, охьа а валалур вац. Хьеха тIе хьалавалалуш цхьа некъ бу. Некъ аьлча а, тIулган бердах киртигаш а йохуш бина шатайпа лами. Зеламха цигахь ша цхьаъ бен вац. Амма цуьнгахь алссам герз хир ду. Хьалха тIе мел гIоьртинарг вуьйр ву цо. Суна хетарехь, гo бина, дийна кIелхьарваларх цуьнга дог диллийтина, ша тIевогIучу хьоле хIотто веза иза. Отряд кхаа декъе йоькъур йу вай. Цхьана отрядаца хьеха кIел, Хулхулон тогIи чу, хIуттур ву со. Мокрицкийс хьехана тIехулара, Масленниковс – хьехана дуьхьалара лам дIалоцур бу. Цкъа хьалха Зеламхица машаре дийцарш дийр ду вай. Оцу Iалашонца Зеламхин гергара стаг вахийта веза цунна тIе. Зеламхина а, вайна а тешаме стаг. Иштта стаг кхузарчу йуьртдена карор ву. ХIинца шайна хетарг ала пурба ду шуна.

Ши полковник резахилира оцу планна.

– ДегIастанца дозанаш дIакъовлар доьхуш, Iаьндан округан начальнике телеграмма йелча, бакъахьа хетара суна-м, – элира поручика Кибировс. – Хьанна хаьа, гонна йукъара а ваьлла, Зеламха цига дIагIортахь а.

– Иза а совнаха хир дац, – тIетайра Каралов.

1911-чу шеран 9-чу декабрехь, Iуьйранна 8 сахьт долуш, шаьш хIоттийнчу планаца операци йолийра Караловс. Хьехана дуьхьал ломахь чIагIвеллачу подполковника Масленниковс хаам бира, хьехан бертиг серагех дуьйцинчу зIараца къевлина гo, кхин гуш хIyммa а дац аьлла. Цигара дIа хьеха тIе тоьпаш тоьхча а, чуьра схьа Iап-сап а ца хезара. Караловн омрица Масленниковс хьехана герга разведке хьажийра эскаран старшина Яковлев а, подъесаул Варламов а, лаамхойх пхи гIалагIазкхи а, Зеламхин цхьа чIирхо а. ТIулгех кхийзалуш, охьакхийсалуш, шершаш, лома йуккъе а бевлла, хьеха тIе мосазза а тоьпаш туьйхира цара. Хьеха чуьра схьа шозза топ йелира. Варламов а, чIирхо а, йуьхьаркхоссавелла, керчаш, кхийсалуш, бердах чу а вахана, цхьаццанхьа сецира. Хьеха чуьра шозлагIа а шозза тоьхначу тоьпо шина гIалагIазкхичунна чевнаш йира.

Караловс машаре дийцарш дан Зеламхина тIехьажийра цуьнан гергара стаг.

4

Сатоссучу хенахь хьалагIеттина Зеламха, Хулхулон тогIи чу а воьссина, цIано а йина, шийлачу хица ламаз а эцна, хьеха хьалавелира. Перза а, суннат а ламазел совнаха а ламазаш дора цо. ТIаккха вирд а доккхий, дехха доIа а дой, паргIатволура. Дала тIедехкина декхарш кхочуш а дина, цIе а латийна, сийсара йууш йисина кхоьш чохь болу йай очакха тIе а хIоттийна, самовара чохь чай даккха кечамбан вуьйлира иза. Iуьйре йинчул тIаьхьа, чуьчча когаш бухкуш, маьнги тIе охьа а хиъна, суьлхьанаш кара а лаьцна, зуькар деш Iаш, лакха тIера охьакерчаш беана жима тIулг хьехан бертигна тIехула чубуьйжира.

Хьала а гIеттина, хьехан берте вахана, тогIи чу, тIаккха дуьхьал лома бIаьрг туьйхира Зеламхас. Уьш мел лечкъа, ларбала гIертахь а, шинххьа а салтий гира цунна. Лома буьххьерчу салташа хьеха тIе тоьпаш тоьхча, царна дуьхьал топ ца тухуш Iийра иза. Лома йуккъе охьа а бевлла, тоьпаш тоьхча, ца Iевелира. Цаьрца ши эпсар а, цхьа нохчо а вара. И нохчо шен чIирхойх хилар хаьара цунна, шеко йоцуш. Уьш даим а хуьлура цунна тIаьхьатоллучу таIзархойн отрядашца. Хьалха эпсарна, тIаккха нохчочунна, хье йуккъе ниша а лаьцна, шозза топ туьйхира Зеламхас.

ТIаккха цхьана