Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

йукъахь. Нохчийчохь, ГIалгIайчохь, ДегIастанахь, ХIирийчохь, Хевсуретехь. Оцу халкъаша ларво иза. Цара цкъа а Iедале схьалур вац Зеламха. Иза бахьана долуш шайна мел дукха бохамаш хилча а. Тхуна, кавказхошна, дика йевза тхайн амалш.

– ХIета, оха хIун дича бакъахьа хета шуна, хIун некъ гойту аш?

– И халкъаш Зеламхина дуьхьалдаха деза.

– Иза дан а гIиртина тхо. Цхьа а тайпа кхиам ца хилла.

– Шуна ца хиъна кхиамаш хилийта. Оцу къаьмнийн гIиллакхаш а, амалш а шайна цайовзарна. Зеламхин дукхахболу накъостий, нах а байъина, тIехь мостагIаллаш долуш бу. Уггар хьалха церан мостагIашца болх бан беза. ЧIирхошна герз а, ахча а луш. ШолгIа, Зеламха лаьцна йа вийна новкъара ваьккхинчунна ца кхоош ахча кхайкхаде. Цунна харжаш йан ахча лур ду шуна. Амма дукхахдерг бахархошкара даккха. Уьш Зеламхина дуьхьал карзахбаха. КхоалгIа, Зеламхин ницкъ цуьнан накъостий бу. Накъостех дIахаьдча, гIорасиз хир ву иза. Уьш цхьана меттиге а гулбелла, лецалур а, байалур а бац вайга. Уьш, цхьацца вуьйш, байъина дIабаха беза. ТIаккха атта хир ду Зеламха лаца йа вен. ДоьалгIа, цхьана aгIор нохчийн халкъ дуьхьалдаккха деза Зеламхина. Вукху aгIop – лулара халкъаш Зеламхина а, нохчашна а дуьхьалдаха деза. Вуьшта аьлча, нохчашна а, луларчу халкъашна а йуккъехь мостагIалла кхолла деза.

– Ахь дийцинарш дерриш а дан гIиртина тхо, Асельдербек Казаналипович. Амма оха хьегна къа кхиамза дисина.

– Цхьаццанхьа гIалаташ дийлийтина хир ду аш. Йа цхьацца мехала гIуллакхаш тидамза дитина хир ду. Дика oйлa а йина, уьш тидаме а эцна, болх йухаболийча, бакъахьа хета тхуна. Вербицкийн долор а эхье чекхдаьлла. Андронников вийна. Донагулов, ша вийна велара аьлла хетачу хьолехь заьIап вина, дийна витина. Iассан тIай тIехь Зеламхас байъинчу суьйлийн гергарчара чIир кхайкхийна цуьнга. Уьш баккхийбеш богIур бу Зеламха вен йа лаца. Донагуловн вашас дуйнаца чIaгIo йина Зеламхех бекхам эца. Суьйлий иракарахIиттош, царна йуккъехь мекара болх бан беза. И болх дика бийр бу Ведана- округан начальникан декхарш ханна кхочушдечу поручика Кибировс. Амма тхан коьрта дегайовхо Дагестански полкан начальникна полковникна Морганияна а, оцу полкерчу ротмистрана Долидзена а тIехь йу. Кибиров хIири ву, Моргания – абхаз, Долидзе – гуьржи. Цул совнаха, Зеламхица дерг тIаьххьара а, гуттаренна а чекхдаккха лерина дегIастанхойх отряд кхуллур йу. XIapa ас дийцинарг дерриг а наместникера ду. Моргания а, Долидзе а хьан куьйга кIел луш омра а ду. Ткъа Кибиров хьан карахь волуш ву.

– Баркалла, Асельдербек Казаналипович. Моргания, Долидзе маца вогIу схьа?

– Полк шен гIоьнче дIалуш ву иза. Кхана-лама схьавогIур ву.

Казаналипов дIавахча, букъа тIера беза мохь дIабаьлча санна, маслаIат хилла, сапаргIатвелира Михеев.

2

Абхазийн уггар хьолечу элех цхьаъ вара Моргания. Масех бIе десятина латта, шайн махкахь уггар тоьлла цIенош, дуккха а даьхни, жа, говраш йара цуьнан. Бакъду, крепостни ахархой бацара цуьнан долахь. ДIадаханчу бIешеран кхузткъалгIачу шерашкахь Россин имперехь крепостни ахархой маршабохуш, Абхазехь а йира и реформа. Амма и реформа, имперехь массанхьа санна, моттаргIина кхочушйира Абхазехь а. Крепостни Iазапах маршабаьхначу ахархошна латта ца делира, иза помещикийн а, пачхьалкхан а долахь дисира. Хьалхалерчу шайн долахошна йолах болх бан дийзира ахархойн. МорганиягIарна маьхза бохург санна, Бецира абхазойн къехой.

1905-чу шарахь буржуазни революци хилале хьалха поручик вара Моргания. Кавказехь революци хьошуш, гоьваьлла иза хIокху масех шарахь полковникан чине лакхаваьккхира. Цо жигара дакъалецира Тифлисехь, Кутаисехь, Батумехь, Чиатурехь революцин а, Гурияхь ахархойн гIаттам а хьошуш. ХIокху тIаьхьарчу шарахь Дагестански полкан командир вара иза.

Ламанхо хиларе терра, цунна дика девзара кхузара халкъаш а, церан гIиллакхаш а, амалш а. Коьртехь хьекъал а, Iилма а хилла ца йинера цо йоццачу хенахь карьера. Оцу шиннан меттана тIех къизалла а, мекарло а йара цуьнгахь. Тешнабехк, йамартло цIийца, тIамарца йара цуьнан, эхь а, йахь а, оьздангалла а бохурш цунна хIун йу а ца хаьара.

Ши бутт сов хан йара иза Нохчийчу ваьккхина, шатайпа леринчу таIзаран отрядан начальник хIоттийна. Округийн начальникаша цуьнга йеллера йарташкарчу шайн айкхийн цIерш. Амма Морганияна царах тоам ца хилира. Оцу йоццачу хенахь цо къайлах уьйраш тесира нохчийн къомах йевллачу йовсаршца. Цаьрца бийца йукъара мотт а карийра цунна. Кхеро, эца, хьаста, човхо.

НеIарх пIелг тоьхна, чуван пурба а дехна, цуьнан кабинета чувеара айкх. Лохо дегI, горга йуьхь, дуккха а хенахь дуьйна дашаза маж-мекх, шуьйра мераIуьргаш, готта хьаж, пхьидачух тера схьагIоьртина сийна бIаьргаш, деха пхьаьрсаш, оцу дегIаца ца йогIуш йоций настарш йолуш, шовзткъа шо хенара стаг вара иза.

– Де дика хуьлда хьан, полковник! – маршалла хаьттира цо, неIарехь а сецна.

– Марша вогIийла хьо, Юша.

Шега полковнико куьг кховдоре дог даьхна, ши гIулч йаьккхина, стоьла улло гIоьртира иза, амма вукхо тергал а ца вира. Атталла, даьсса лаьттачу гIанта охьахаа а ца элира.

– Муха ду гIуллакхаш, полковник? Доьзалера хабар дуй? Могаш буй иза? Хьан могашалла а муха йу?

– Дерриг а дика ду. Хьо лаа веаний?

– Зеламхин уггар гергарчарех цхьана накъостана Аюбана тховса ас тIедигча, суна мел ахча ло ахь, полковник?

– Цхьа кепек а ца ло.

– ХIунда?

– Суна Аюб ца оьшу. Зеламха оьшу. Цунна тIе ахь дигахь, берхIитта эзар сом лур ду хьуна.

– Зеламха волу меттиг ца хаьа суна. Тховса Аюб мичахь хир ву, хаьа.

– ХIета вайшиннан къамел чекхдаьлла.

– БIе сом ло суна, полковник. Тховса Аюб шун карахь хир ву.

– Мичахь ву иза?

– Цкъа хьалха ахча! – куьг хьалха а кховдийна, нана пIелг а, йуккъера пIелг а вовшахъхьакхийра айкхо.

– Дика ду, Юша. Амма ахь со Iехавахь, ас дийна воллуш тIера цIока йоккхур йу хьан.

– Ас цкъа а Iехийний хьо, полковник? Сан дош мокхазал чIогIа ду.

Морганияс, кителан некха тIерачу кисанара схьа а даьккхина, бIе сом стоьла тIе кхоьссира. ЮшаIа, схьа а эцна, лерина дагардина, шалха а тоьхна, хечин кисана таIийра иза.

– Кхана гIурбан беттан хьалхара де ду…

– Хаьа суна. Бусалбанаша даьхни дойуш, caгIa а луш, даздо и денош.

– Аюбан да кхана гIурбанна старна урс хьокхуш ву. Аюб цIа кхайкхина цо. Тховса шен доьзалца буьйса йоккхур йу цо.

– Церан цIенош мичахь ду АтагIахь?

– Эвла йисттехь.

– ХIета, хьо дIаван веза тхоьца. Буьйсанна шийтта сахьт долуш кхузахь хила.

– Дика ду. Амма ас хьалххе дIахоуьйту, шуна церан цIенош а гайтина, со цигара дIавер ву.

Ураме ваьлча, хечин кисана куьг а дахийтина, ахчанан кехаташ пIелгашца хьакхийра ЮшaIa.

3

Йочане, цIемза, шийла дара 1910 шеран февралан тIаьххьара денош. Цкъацкъа тIуьна ло дуьллура, тIаккха шийла догIа доьлхура. Йа ший а цхьаьнаийна. ТIаккха цхьацца деношкахь дуькъа дохк хIуттура, иттех гIулч генара хIумма а ца гуш.

ХIетте а, цхьаццанхьа хьаннийн йистошца лаьттах хьалакъедда сийна буц гора. Цхьацца дитташа а сенарш даьхна, патарш тийсинера.

Оцу йоьхначу