Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

– ши зуда а, йалх бер а – нехан хIусамашкахь буьйсанаш йохуш, сагIадоьхургаш санна лела. Дера, хIорш тIебуьссу, хIорш тIелоцу хIусамдай дика адамаш ма ду. ХIокхарна там бан ма гIерта уьш. Шаьш ца буий а, хIокхарна тоьлла кхача латто, шаьш цIенкъа буьйший а, хIорш кIедачу метта охьабийшо ма гIерта. ХIокхеран бераш хьоьсту. ТIаккха хIокхарна эхь ма хета хIусамдайх. Шайн бераш дилхича а, ловзадевлла гIовгIа йаьккхича а. TIе, хIорш тIелацар кхераме а ма ду. Iедална хиъча, хIусамда, лоций, Сибрех ма вохуьйту. Цкъацкъа берриг а доьзалца цхьаьна.

Мохьмадана а, Iумар-Iелина а, Лом-Iелина а хIун йу а ца хаьа Хорача. Уьш а, Ахьмад а цигахь а ца бина. ХIокху лаьмнашкахь маьI-маьIIехь дуьнен чу бевлла. Муслиматана а, Энистана а гIенах санна дагайогIу шаьшшиъ йина йурт. Цхьацца суьрташ дагахь дисина. Лулахойн шайн хенара бераш а, шаьшшиъ цаьрца левзина меттигаш а. Къаьсттана шайн цIенна гена доццуш, лекхачу ломах охьа, тIулгашна тIехула кхийсалуш, сетташ, хьийзаш догIу сирла татол. Цунах «ЙоьIан чIаба» олура наха.

ХIокху йалх шарахь дукха меттигаш йевзина Зеламхин доьзална. ЧIебарлахь, Органан а, Iассан а лакхенашкахь. Дукха хIусамаш хийцина цара. БIаьвнаш чохь а, тIулган хьехаш чохь а, жан гIотанашкахь а буьйсанаш йаха дезна. Оцу халчу дахарх боьлла уьш. ЧIебарлахь болуш Соипа дола дора церан. Масех шо хьалха салташа лаьцна Соьлжа-ГIала вуьгуш, Зеламхас кIелхьарваьккхинчу гатийуьртахочо. ХIокхарна ахьар а, дакъийна жижиг а, даьтта а, кIалд а, нехча а латтайора цо. ХIорш ЧIебарлара дIабевлча, наггахь вогIура. ХIинца, хIорш гIалгIайн махка гена бевлча, вогIучуьра сецна.

Шо гергга хьалха Зеламхица хIокхарна тIевеана Бийсолта. Иза жима ву хIинца а. ПхуьйтталгIа шо бен дац цуьнан. Делахь а, мел жима велахь а, шайца боьрша стаг волуш сапаргIат хуьлу ши зуда а, бераш а. Бийсолтас дийнахь а, буса а ха до царна. Белшах тесна топ лаьттах текха цуьнан. Турмал а хуьлу коча тосий, некха тIехь кхозуш.

ХIинца Маьлхастахь бу хIорш. Йуьртахь бац. Гена лаьмнашкахь, ширачу шина бIаьвна гонаха даьхни кхобуш бехачу маьлхийн масех доьзалехь туш карийна царна.

АрентIе вахана селхана цIа вирзинчу хIусамдас хабар деара хIокхарна, Зеламха лаца гулдеш эскарш ду аьлла. Иза-м дуьххьара а дацара. Зеламхина а, хIокхарна а тIаьхьа эскарша толлу итт шо ду. Делахь а Бийсолта сакх, сема хила веза. Сийсара набарна ши бIаьрг тIеттIа ца бахана цуьнан. ХIорш охьабийшина Iохкуш, кора кIел цхьа шах-ших хезна, топ йуьйлина, ларлуш ара а ваьлла, цIийнан го теллира Бийсолтас. Амма арахь цхьа а ца карийра цунна.

Зеламха волу меттиг ца хаьара царна. Иза доьзална тIеваза бутт сов хан йаьллера. Нагахь салтий схьагIортахь, Бийсолте хIара зударий а, бераш а ларлур ма дац. Цо Деле доьхура ваша шайна тIекхачавахьара бохуш.

Беци а, Зезаг а, шайгара баланаш бицбан гIерташ, цхьацца болх беш хуьлура. Шаьшшиннан а, берийн а бедарш летош, йуьттуш. ТIергIан тайх пазаташ, каранаш дуцуш. Дукхахйолу хан хIусамдайн гIуллакхаш деш йоккхура, цара мел дуьхьало йарах а.

Зеламха цIеххьана кхечира. ХIусамдайшца а, лулахошца а тIекаре а йина, маравоьллина Лoм-Iела а хьистина, тIаккха шайга рагI кхачаре хьуьйсуш лаьттачу шен берийн кортойх куьг хьокхуш, чекхвелира иза.

– ТIаккха, шун гIуллакхаш муха ду? – хаьттира цо Беце, Зезаге.

Зеламхина дика хаьара цаьргара хьал. ХIетте а хоьттура. Цхьаъ аьлла, къамел доло ма дезара. Бецин бIаьргаш, догIанан мархаш санна, кхоьлира. Амма шен дагара ца хаийта гIоьртина, халла балдаш озийна, йелакъежира иза.

– Хьо могаш-дийна хилчахьана, дерриг а дика ду. Хьуна сагатдо оха. Хьо лаца эскарш гулдеш ду аьлла, хабар кхаьчна тхоьга…

– Итт шо ду со лаца цара эскарш гулдо. Ткъа со могаш-маьрша лела. И хьакхарчий гуллуш йу алий, са ма гатделаш. Бераш сиркхонаш ца лехьош дуй?

– Ахьмад, дагар долуш, масех дийнахь цомгаш Iиллира, – элира Зезага. – ХIинца гIоли йу цунна.

– Кхачанца муха дохку шу?

– Кхузарчу наха цхьа а хIума эша ца дуьту тхуна. Ахьар, дама, жижиг, шура, даьтта, кхиерг а латтайо.

– Дала къобалдойла церан сагIа!

Зударшца, берашца тIекаре йинчул тIаьхьа Бийсолтица шецца къамел хилира Зеламхин. И шиъ цхьана дена вина велахь а, йуьхь-сибат а, амалш а цхьатера йацара цаьршиннан. Зеламха лекха а, лоха а воцуш, дуьзначу йуккъерчу дегIара вара. Шуьйра, охьахьаькхна белшаш, деха пхьаьрсаш, стаммий пIелгаш долу даккхийро куьйгаш. Коьрта тIера месаш а, маж-мекх а Iаьржа дара. Йуьхь – лахахь гатлуш йеха, нийса мара, жугIара бIаьргаш. Царна тIехула – аьрзонан тIемаш санна сеттина, даьржина, месала Iаьржа цIоцкъамаш. Аьрру бIаьрг, леррина тидам бича, вукхул жимо хеталора.

Бийсолтин йуьхь-сибат хаза битамаш болуш дара. Шуьйра белшаш, горга йуьхь, боьмаша коьртан месаш, нийса цIоцкъамаш, сийна бIаьргаш, лекха хьаж. Хабарна тIера вацара иза, къамел паргIат а дара цуьнан.

Бийсолтас дийцира сийсара хилларг. Зеламхас иза забарехьа даьккхира:

– Ас ца бехира хьоьга, обарг лела хьо жима ву? Обарг шина кога тIехь борз ма йу. Ткъа хьо хIинца а берзан кIеза ду, бехирий хьоьга? Ахь соьга ла ца дуьйгIира. ХIинца дерриг а лан деза ахь. ЧIирхой а богIур бу, салтий а богIyp бу. Шайн аьтто нислахь, хьо вуьйр а ву. Амма хьо даим а сема, сакх хила веза. Борз санна. Ларвала а, тIелата а. Делахь а кхера оьшуш хIумма а дац. Шу мичахь ду, ца хаьа Iедална. Вайн чIирхой а кхуза гIертар бац. Жимма а шеко йолуш хIума хилахь, со вогIур ву шу лардан.

Бийсолте са а доIуьйтуш, кхаа буса ха дира Зеламхас. Нагахь санна Бийсолтина хезнарг стеган тата хиллехь а, оцу кхаа буса арахьара адам ца деара кхуза.

3

Доьзалца кхо де-буьйса а даьккхина, шен чухулара бедарш а хийцина, ша кест-кеста схьавогIур ву аьлла, дIавахара Зеламха. Бийсолта йуха а ша висира шина зудчуьнца а, йалх бераца а.

Масех де делира, цхьаммо а хIокхеран са ца гатдеш. ТIаккха цхьана дийнахь кхуза веара Зеламхин хьаша маьлхи Элбарт. Цунах бIаьрг ма-кхийтти, хиира хIокхарна иза хазахетар дохьуш ца веанийла. Элбартан йуьхь кхоьлина йара, бIаьргаш чохь гIайгIа гора. Иза цхьаьннан а йуьхьа дуьхьал ца хьожура. Хьал-де а хаьттина, ша деанарг ала ца хIуттуш, цхьацца хабарш а дийцина, эххар а элира цо хIорш кхоьрург.

– Салтий бу кхуза богIуш. Кхаа агIорхула. Кхузара дIадовла деза шу…

– Тхо мича гIyp ду хIокху шоьлах? – цхьатерра маьхьарий девлира Бецин а, Зезаган а.

Муслиматан а, Энистан а йелхар иккхира. Зеламхас цаьршиннах Меди а, Эни а олура. И цIерш а йохуш, и шиъ хьаьстира Элбарта:

– Меди, Эни, шуьшиъ хIунда йоьлху? Со ма ву шуьца! Ма кхера.

Ши йоI дIатийра, бIаьргех буйнаш а хьоькхуш.

– Кхераме хьал хIоьттича, шу къайладаха тIаьхьалонна йитина масех меттиг йу лаьмнашкахь…

– Йалх бераца