Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

цхьаьна керста динехь долу цигара гуьржийн а, эрмалойн а ши халкъ. БIешерийн дохалла царна тIелетарш деш, церан йарташ, шахьарш йохош, талораш деш, адамаш йийсаре кхуьйлуш, и ши халкъ бIарздина хьийзадора туркоша а, персаша а. Цундела оьрсашна а, туркошна а, персашна а йукъахь тIом болабелча, и ши халкъ Россигахьа долура. Россина гIоьнна дIахIитто регулярни эскарш дацара гуьржийн а, эрмалойн а, амма оцу тIамехь уьш дуккха а шайн лаамехь оьрсийн эскарийн могIаршка хIуьттура, оьрсийн эскаршна коммуникацица а, материальни а гIo дора, разведкехь болх бора.

XVIII бIешеран шолгIачу эхехь оцу шина халкъо догдиллира шайн маршонах. Къаьсттана бохамечу хьолехь дара гуьржийн халкъ. Цхьана aгIop, хаддаза туркоша тIелетарш дора царна, гуьржийн мехкан цхьадолу дакъош дIа а лецнера. Вукху агIор, мехкаш а, олалла а къуьйсуш, даим дIа вовшашца девнаш деш, тIемаш беш, церан феодалаша кегийчу дакъошка декънера халкъ а, пачхьалкх а. Оцу хьелашкахь гуьржий, эрмалой шайн олаллин кIел берзо кхаа aгIор царна тIегIертара Иран, Хонкара, Росси. Шина халкъана хьалха ши некъ хIоьттира: йа шайн исторически мостагIийн – бусалба туркойн, персийн – олалли кIел дахар, йа шайца цхьаьна керста динехь йолчу оьрсийн пачхьалкхах дIакхетар. Вукху шина пачхьалкхан олаллел Росси мелла а гIоли хетта, цара и тIаьххьара некъ къастийра. ТIехула тIе, Россис, ша туркошца а, персашца а Закавказье, Босфор, Балканаш къуьйсуш дIа мел болабо тIом, цигара керста къаьмнаш бусалбачу туркойн Iазапах кIелхьардаха, маршадаха болийна, олура.

Исторически кхиарехь хIетахь феодальни заманан тIегIанехь болу азербайджанаш, шайн махка цхьакIеззиг оьрсийн эскар гIоьртича, йоцца, мелла дуьхьало а йина, Россин олалла тIе а лаьцна, къарбелла, севцира. Вуьшта а оцу къомах ах Иран пачхьалкхехь дара.

Закавказье дIалецира Россис, цигарчу халкъаша гepзаца дуьхьало ца йеш, машаречу некъашца, йа вуьшта аьлча, церан коьртехь болчу феодалех цхьаберш кхерош, кхиберш дешех, даржех оьцуш, шегахьа а бохуш.

Закавказье шена тIехоьттинера Россис, амма Къилбаседа Кавказан ламанхоша сацам боллуш дуьхьало йора оьрсийн империн олалла тIелаца. Империна тIехоьттинчу Закавказье боьдуш лаьттахула некъ бацара Россина.

Цо Закавказье хIоттийна ши ког дегIах хадийнера ламанхоша. Амма иттаннаш шерашкахь цара колонизаторшна тIамца йина дуьхьало чекхъелира ламанхой оьшуш.

Малхбузехьара ламанхойн цхьадолу халкъаш дерриг а, вуьш ах а махкахдаьхна, Хонкара а кхалхош, церан мехкаш тIе колонисташ а ховшош. ТIамо эзарнаш кIентий а байъина, дуккха а Хонкара а кхалхийна, шайн махкахь бисинарш тIулгийн лаьмнашка а боьхкина, гIopaсиз хилла барамехь кегий ламанан халкъаш, шайн маршонах дог а диллина, Россина дуьхьало а сацийна, къарделла, кIелсевцира.

Россин къилбехьара дозанаш Теркан аьтту йистошка кхаьчча, цуьнан тIеман ницкъашца дуьххьара тасадалар хилира нохчийн 1708-чу шарахь. ШолгIаниг – 1721-чу шарахь. Оцу шарахь июлехь а, августехь а шозза Нохчийчу поход йира оьрсийн эскарша.

1721–1785-чуй шерашкахь, шайх Мансур коьртехь а волуш, къоман маршонехьа болам болабаллалц даьллачу кхузткъе деа шарахь йалхитта поход йира оьрсийн эскарша Нохчийчу. Оцу эскарийн ницкъаш кIезиг а ца хуьлура.

Масала, 1758-чу шеран апрелехь инарла Фрауендорф коьртехь волуш, Нохчийчу йинчу походехь дакъалоцуш вара регулярни эскарийн 2196 салти, 3203 гIалмакхо, 360 гIумки, гIебарто, гIалгIа.

Цхьайолу походаш, нохчийн йарташ йохайой, талайой, цхьана кIиранах чекхйовлура, ткъа цхьайерш масех баттана йахлора. Иштта, оьрсийн эскаршна дуьхьал тIом 1758-чу шарахь – ворхI баттахь, 1783-чу шарахь бархI баттахь лаьттира.

ХIора поход оьрсийн эскаршна баккхий эшамаш хуьлуш чекхйолура.

Масала, 1785-чу шеран 26-чу июнехь Алда уллохь хиллачу тIамехь оьрсийн эскарехь дакъалоцуш йара Астрахански полк, Кабардински гIашлойн полкан батальон, Тенгински гIашлойн полкан гренадерийн рота, Теркан гIалагIазкхийн масех бIо. Оцу тIамехь 300 салти а, 9 эпсар а, отрядан командир полковник Пьери а вийра, 200 салти йийсаре а лецира нохчаша.

1785–1791-чуй шерашкахь, шайх Мансур коьртехь волуш, болабелла оьрсийн колонизаторшна дуьхьал йалх шарахь шина баттахь лаьттина тIом чекхбаьлча, тIaьхьадеана ткъе шийтта шо, йукъ-кара кегий тасадаларш ца дагардича, мелла а машаре хилира.

1816-чу шарахь инарла Ермоловс болийна тIом 1861-гIа шо чекхдаллалц – шовзткъе пхеа шарахь – лаьттира.

Ламанан массо а халкъаша – кегийчара а, даккхийчара а – шайн ницкъе хьаьжжина, шаьш ницкъ эшна кIелдиссалц герзаца турпала дуьхьало йира Iазап а, лолла а дохьуш шайн махка гIоьртинчу российски империна. Амма колонизаторшна дуьхьал иттаннаш шерашкахь бахбеллачу оцу тIеман авангардехь а, коьртехь а кхечу халкъел барамехь доккха а, феодалийн лоллехь доцуш, маьрша даьхна а нохчийн халкъ дара. Шен амалшца къармазечу цо уггар йеха а, дера а дуьхьало йира Россина. Шемалан эскарийн коьрта ницкъ нохчий бара, цуьнан уггар майра, говза, доьналле наибаш а нохчий бара. Нохчийчохь хуьлура оьрсийн эскаршца уггар баккхий тIемаш, кхузахь бара Кавказски эскарийн коьрта ницкъаш а. Нохчийчу хьийсабора тIамехь зеделларг долу, тIеман лаккхара говзалла йолу гIарабевлла оьрсийн полководцаш а. Нохчийчохь хуьлура оьрсийн эскаршна уггар даккхий дараш а, баккхий эшамаш а.

1842-чу шарахь итт эзар салташца, эпсаршца Нохчмахка гIоьртина инарла Граббе, цигахь вийна а, чевнаш хилла а 1700 салти а, 66 эпсар а вуьтуш, йухавелира.

1845-чу шеран июлехь, шеца 30000 салти а, 1200 гIалагIазкхийн дошло а, 22 йоккха топ а, гуьржийн, хIирийн, гIебартойн милици а йолуш, ДегIастанан лаьмнашкахула къилбехьахула Нохчмахка веана инарла-адъютант эла Воронцов, нохчийн хьаннашкахь вийна 4000 салти а, 166 эпсар а, виъ инарла а вуьтуш, дийна бисинчаьрца ведда, кIелхьарвелира.

Къилбаседа Кавказехь Россин уггар нуьцкъала а, кхераме а, къармазе а дуьхьалончаш нохчий хиларна, шайн коьрта тохарш Нохчийчоьнна тIедерзийнчу оьрсийн эскарийн командованис, кхечу халкъашначул дукха а, даккхий а зенаш, зуламаш, бохамаш бинера нохчийн халкъана. Хьалха а, тIаьхьа а хилларг дагар ца дича а, академика Бержес дийцарехь, 1840–1850-чуй шерашкахь мосазза а йохоза, йагоза цхьа а йурт ца йисинера аренан Нохчийчохь. Иттаннаш шерашкахь бахбеллачу оцу тIамехь ах сов боьрша нах байъинера, халкъо бIешерийн дохалла хьацарца къахьоьгуш кхоьллинарг, кхиийнарг, историн а, культурах а хIолламаш, Iалам, къоман сийлахь мел дерг хIаллакдинера. Оцу тIамо лаххара а шина-кхаа бIешарна сацийра цуьнан исторически кхиар.

1877-чу шеран апрелехь, Iаьлбаг-Хьаьжа коьртехь а волуш, паччахьан Iедална дуьхьал тIаьххьара а боккха гIаттам хилира Нохчийчохь. И гIаттам болийнарш уггар къечу, бохамечу хьолехь йолу ламанан Нохчийчоьнан йарташ йара, амма царах дIа ца кхийтира аренгара йарташ. Цкъа-делахь, тIеман гIаьпнийн йаккхийчу тоьпийн биргIанашна кIел а, гIалагIазкхийн станицийн гонна йуккъехь а йара уьш; шолгIа-делахь, ломарчу нохчийчул мелла а алсам латта а, сискал а йара церан. Амма коьртаниг кхин дара. XIX бIешеран йуьххьехь, оьрсийн-нохчийн тIом болалуш, нохчийн махкахь вехаш цхьа а оьрси вацара. Амма 1818-чу шарахь дуьйна, цкъа «Грозная» цIе тиллина гIап а йиллина, тIаккха шаьш нохчийн дIалоьцучу латтанаш тIе тIеман гIаьпнаш а, гарнизонаш а йохкуш, и латта шайна тIечIагIдан а, нохчашкахь дисинарг схьадаккха а, хIара халкъ къардина, лолле дерзо а Iалашо йолуш, оцу гIаьпнашна улло оьрсийн колонистийн слободаш