I той дзень надыйшоў (на белорусском языке) - Масей Седнев

Я ўсё сваё жыцьцё чакаў. Думаў, што ўсё маё яшчэ наперадзе. Што прыйдзе тое сапраўднае, маё, чаго я хачу i да чаго iмкнуся. Што тое, чым я жыву цяпер - гэта яшчэ не маё я, што маё я яшчэ будзе, мае наступiць. А што такое маё я, якое яно, я й сам ня ведаў. Ды й ня думаў пра гэта нiколi. Але ўсё-ткi недзе, у падсьведамасьцi, было спадзяваньне нечага, хоць мне i няяснага. Я ня ведаў, што яно такое i ня меў клопату пазнаць яго. Гэта я ўжо цяпер "аналiзую". Тады-ж я нiчога ня ведаў i ведаць не хацеў. У мяне ня было нiякай патрэбы да майго я. Я быў шчасьлiвейшым чалавекам без яго. Нашто яно было мне? Мне было добра жыць без яго, без майго я. Гэта ўжо неяк бацька прабудзiў тое маё я.

У Першую сусьветную вайну бацька мой быў салдатам, звычайным салдатам, ня ўмеў нi пiсаць, нi чытаць. Быў ён на фронце недзе ў Румынii. Умовы на пазыцыях цяжкiя, у тым лiку - санiтарныя - завялiся вошы i блохi. Заелi, скусалi салдатаў. Бацькаў камандзiр, якога ён паважаў, як адукаванага i разумнага чалавека, вазьмi i напiшы верш пра вош. Бацька ня гаварыў "напiсаў верш", а "складна ўняў пра вош". У тым вершы, зьвернутым да вашы, камандзiр радзiў ёй, вашы, пакiнуць грызьцi беднага салдата ў зямлянцы, худога i зьнясiленага, а запаўзьцi пад кашулю афiцэра, ён гладзейшы, у яго больш крывi, чыстая бялiзна i наогул куды лепшыя ўмовы, як у таго абяскроўленага салдата. Камандзiр прачытаў свой твор салдатам i тыя, канешне, былi ў захапленьнi ад яго. Гэтую гiсторыю бацька расказаў мне, калi я хадзiў у трэйцюю клясу. Закончыў бацька пра свайго камандзiра словамi: "Складна ўмеў пiсаць. Вот чалавек быў! Галава!"

Я й захацеў быць той "галавой", захацеў "складна" пiсаць. Гэтак пачалося ўсьведамленьне майго я. I цяпер я - як-бы на самай справе я. Але гэтае маё я завяло мяне, вiдаць, ня туды. Я пакутваю ад яго. I ня толькi я, а й мае блiжнiя. Я паддаўся свайму я. Яно перамагло мяне. Дзе цяпер я? Дзе цяпер яно? Нiдзе. Да майго я зьвяртаецца цяпер бацька, просiць, каб маё я нешта парадзiла. Што нам рабiць i куды дзецца? Але маё я слабое. Яно ня здольна на нейкi рашучы крок. Я ў палоне майго я. Над iм не стаiць розум. Маё я не падпарадкоўваецца розуму. Я раблю ўсё насуперак розуму. Мне, напрыклад, трэба было-б пайсьцi ў партызаны. Паслухацца Вяркеева, а яшчэ перад iм - тых, што заходзiлi да нас, дамагалiся сустрэчы са мною. Выпускаў-бы газэту. Складаў-бы лiстоўкi. Я-ж навучыўся ўжо пiсаць "складна". Быў-бы ў лясным партызанскiм штабе. Мог-бы ўзяць з сабою i Дусю, цi хадзiць да яе з лесу. Каб у мяне быў розум, ён падказаў-бы мне толькi такi варыянт. Але маё я не захацела. Адкiнула такi вырыянт. Пайшоўшы ў лес, я мог-бы выжыць у лесе: лес усё-ткi - ня фронт. А прыйшоў-бы той сапраўдны фронт, ён хiба ацанiў-бы мае лясныя партызанскiя заслугi i ўзяў-бы мяне на сваё ўзбраеньне, як чалавека, што ўмее складна пiсаць? I гэтак я пераседзеў-бы недзе ўсю вайну, як яе пераседзелi шмат якiя майстры складна пiсаць. Таго глядзi, я мог-бы быць сёньня ў маёй шматпакутнай Беларусi народным. Але маё неразумнае я не пайшло па гэтай дарозе, засталося сваiм я. Мне не наканавана было быць народным. I гэтак я застаўся з сваiм я. Я ня ведаю, цi гэта добра. Цешу сябе толькi тым, што, не зрабiўшыся народным, я меў магчымасьць сказаць пра сваё я. Часамi прыходзiць дума, якую я, канешне, нiкому ня выказваю, што гэтае маё маленькае я некалi перацягне на вазе справядлiвасьцi народнага гладкапiсца. Але гэта толькi мiж iншага.

Ды як-бы там нi было, майму я прад'яўлены цяпер рахунак. I я плачу па iм. Ужо заплацiў самай дарагой i жудкай цаной. Нарэшце, маё я прывяло да таго Зыходу, пра якi я гаварыў раней.

Застаўшыся з сваiм рахункам сам-на-сам, я сяджу цяпер i думаю. Не, я нават ня думаю. Маё я ня думае. Яно ня ўмее думаць. Цi можа ня хоча. Ня хоча азмрочваць свайго iснаваньня, як я.

Пайду да Дусi. Я даўно ўжо ня быў у яе. Ад самага Вялiкадня. Працаваў у сястры, што ў Красным Вуглу. Ейны муж прыйшоў быў з палону, але не пабыў у хаце i тыдню, як яго сьцягнулi з печы партызаны i забралi з сабою. Мiж iншага, пазьней ён загiне ў Бэрлiне, пры ўзяцьцi Рэйхстагу. Калi я прыйшоў да Дусi, у яе былi пачаўшыся ўжо схваткi. Цэлую ноч ня спала. Прайшлi болi, а цяпер зноў. Мацi супакойвае яе, кажа, што гэта яшчэ толькi "зьвяшчэньне". Пры мне Дуся хоча трымацца бадзёра, але гэта ёй ня надта ўдаецца. У сьлязах гаворыць мне: "Памру, Юзiк", просiць быць з ёю. Яна перайшла ў нашу Сьвятлiцу, за шырму. Лягла на ложак. Я каля яе. Цалую яе. Супакойваю. Хачу адхiнуць коўдру, якой яна накрылся, хачу паглядзець, як будзе йсьцi Юзiк, а яна просiць не глядзець на яе, гаворыць, яна цяпер няпрыгожая. Сьцiхла. Мусiць, заснула. Хiма просiць мяне адыйсьцiся ад Дусi - няхай пасьпiць. Я выйшаў з Сьвятлiцы, узяўшы з Дусiнай палiчкi ейны сшытак i алавiчок. Сеў за стол. Хачу нешта напiсаць Юзiку. Даць яму нейкае настаўленьне, якiм-бы ён кiраваўся ў жыцьцi. Думаю. I ўжо, хутчэй мой розум падказаў мне:

Родись и смело в мир иди,

ставь на своем, борись i добивайся,

имей нахальство с вежливостью и

всегда недремлющее око.

Калi Дуся паднялася, я даў ёй прачытаць гэта.

- Юзiк, ета мне не нравiцца. Я не хачу, каб наш Юзiк меў нахальства. Ён-жа будзе ў нас добранькi, мiленькi, лагодненькi. I як гэта - каб ён ня спаў, нiколi не драмаў, меў заўсёды "нядрэмлюшчае вока"? Юзiк, даражэнькi, родненькi, напiшы яму што-небудзь другое, нешта такое прыгожае, вясёлае.

Я пачаў суцяшаць Дусю: напiшу, напiшу, не хвалюйся.

Дусi стала дрэнна. У корчах яна пайшла на ложак за шырму.

У Хiмы напагатове стаяла на загнеце нагрэтая вада, а на стале ляжаў цэлы ахапак бялiзны, у тым лiку прасьцiрадла, побач стаялi начовачкi з мылам у iх. Хiма выскачыла з хаты i хутка вярнулася з бабкай-павiтухай. Хiма мне сказала:

- Iдзi, Масеевiч, куды-небудзь адсюль. Ня стой тут. Мужчына ня мусiць быць цяпер у хаце.

I я выйшаў на двор. На вулiцы не хацеў заставацца. Iду ў поле. Яно тут-жа, побач. Усё навокала - у веснавым цьвiценьнi, пышнае, у мностве колераў, грае, жыве, узьнiмаецца, расьце, як вокам кiнуць - шырыня, прастор, захапленьне. Iду i мне здаецца Вялiкадне яшчэ ня скончылася. Поле йдзе паўз рэчку. Там узьняўся ва ўсiм сваiм жоўтым царсьцьве вербалоз. Прыгадалася мне, як на Вербнiцу секла мяне Хiма галiнкамi вярбы з шэра-срэбнымi коцiкамi на iх, секла й прыгаварвала:

- Верба ксьцiць - Бог прасьцiць. Глядзi, не пакрыўдзi мне Дуську. Верба ксьцiць - Бог прасьцiць.

Я пакрыўдзiў Дуську? Як яна цяпер там? Боязна. Радасна. У адчуваньнях цэлы нейкi хаос. Усё занялося ў душы, што дасюль драмала. Запякло. Зашчымела. Iду i ўжо нiчога ня прыкмячаю. Увесь у сабе самiм. Дык вось яно, нарэшце, i прыйшло тое, пра што й ня думалася, што атрымалася само па сабе. Няхай i так. Усё яно i было можа толькi для гэтага. Цяпер яно набывае iншы сэнс. Сапраўдны. Тое, што было мiмалётнiм, замацуецца цяпер навекi. Нiколi ня высахне крынiца радасьцi. Яна заструменiцца новым ключом, будзе наталяць тваю смагу i ты будзеш прыпадаць да яе, пiць з ейнага самага дна i будзе яна заўсёды поўнай.

Апамятаўся. Бягу назад. Хiма сустракае мяне на парозе:

- Мiколка, (яна ўпяршыню пакiнула сваё "Масеевiч"), Мiколка, паздраўляю цябе з хлопчыкам. Такiм слаўненькiм хлопчыкам.

Крык "хлопчыка" агаласiў усю хату, а мне ўпаў у самае сэрца. Я ўжо - за шырмай. Дуся трымае яго, як абмазанага нечым, на руках. Вочы ў яе... З чым iх можна параўнаць? Спакутвана-радасныя, глядзяць на мяне, блiшчаць, паведамляюць, гавораць нешта дасюль няведамае.

- Юзiк, ну дык падыйдзi-ж. Спужаўся цi што? Вазьмi нашага Юзiка. Патрымай на сваiх руках. Паглядзi на яго - i ён усьмiхнецца табе.

Я ўзяў, ня ведаючы, як яго трымаць, на рукi. Закрычаў. "Бачыш, i адгукнуўся табе. Давай назад. Ты ня ўмееш трымаць. Як мы яго назавём, Юзiк? Я ўжо хачу цяпер-жа называць яго ягоным iмём. Мы не будзем даваць яму iмя Юзiк. Юзiк - толькi ты ў мяне адзiн. Ты мне казаў, што, калi будзе хлопчык, дасi яму iмя твайго брата Васiля. Так? Згодны? Ну й добра. Васiль, Васiлёк, Васiлёчак. Глядзi, як ён усьмiхнуўся, наш Васiлёчак. Пачуў, што яго клiчуць.

Дуся палажыла Васiлька вобак сябе, а мяне прыцягнула:

- Ня хочаш мяне пацалаваць, дык я цябе.

Я прыгарнуў Дусю з усёю сваёю жарсьцяй да сябе. На ейных вачох заблiшчэлi сьлёзы радасьцi. Гавару ёй: "Ну вось мы ўжо i ўтрох". Цалую яе. "Я табе буду гушкаць Васiлька ў люльцы. Каб ты магла паспаць". "Дзякую. Я прысплю Васiлька i прыйду да цябе. Пачакай яшчэ".

Дусiн твар перасмыкнуўся сударгай болю.

- Але я хутка папраўлюся, Юзiк. Глядзi, Васiлёк цмокае, плямкае губкамi. Хоча есьцейкi.

Дуся бярэ Васiлька. Прыладжвае да грудзей. Дае яму цыцы.

Прайшоў тыдзень i з Васiльком усё ўнармавалася: вясёленькi i задаволены, цмокча сабе, ухапiўшыся пальчыкамi за матчыну цыцку. Яна дае яму з абедзьвюх, i для Васiлька хапае болей, чымся даволi. Усяго й ня спажывае, i яно, бывае, льлецца яшчэ на Дусiны грудзi - уся ейная блюзка закапаная. Сьпiць Васiлёк таксама добра - усю ноч не прачынаючыся. Толькi ў Дусi ня ўсё яшчэ ў парадку: нешта ў яе там ня гоiцца, цi што. I мацi парадзiла ёй запрасiць мяне. Дуся баялася, што ёй будзе балець, а калi дайшло да гэтага, яна была ахвочай, ня менш чымся звычайна. Хiмiна парада апраўдала сябе i Дуся была цалкам ужо на нагах, заблiшчэла новым бляскам маладой жанчыны-мацi.