I той дзень надыйшоў (на белорусском языке) - Масей Седнев

Мае хатнiя звыклiся, што я валачуся. Нiчога не гавораць пра гэта. Палявыя работы скончылiся - валачыся! Але я ведаю, што мой спосаб жыцьця iм не падабаецца. Тое самае i ў Дусi. У яе ня пытаюцца, адкуль яна прыходзiць ведаюць. Бывае, што днём я заходжу да iх. Прыймаюць добра, можна сказаць, як зяця. Хiма частуе мяне i разам Дусю гусiнымi скваркамi. Дуся асаблiва любiць iх. Аблiзваецца: смачныя. Я доўга ў iх не затрымлiваюся. Зайду з Дусяй на часiнку ў ейную Сьвятлiцу. Калi мы там змаўкаем, Хiма, стоеная, прыслухоўваецца, але ў нас ужо няма сораму.

Ды выпаў першы сьнег. Лягла зiма i нашае з Дусяй жыцьцё ўскладнiлася. Дуся ўжо на другiм месяцы запладненьня. Просiць куды-небудзь з ёю перабрацца, знайсьцi нейкае больш спакойнае месца. Хоць-бы ў тыя-ж Касьцюковiчы. Ды й Дусiны бацькi хацелi-б каб мы пачалi жыць нармальна, не хаваючыся, як муж i жонка, цi што. А калi даведалiся, што Дуся i зацяжарыла, прапанавалi мне перабрацца да iх, вiдавочна мяркуючы, што я з якiхсьцi прычынаў не магу цi не хачу весьцi Дусю да сябе ў хату. Яны хiба не ўяўляюць, што нi ў iх, нi ў мяне "нармальна" жыць мы ня можам. Дуся гэта добра ведае. "Адведзiны" Бугрова прадаманстравалi гэта. I Дуся выпраўляе мяне ў Касьцюковiчы шукаць нейкай працы. Але што я магу там знайсьцi? Нiякай практычнай прафэсii ў мяне няма, галоўнае - няма знаёмых. Што я магу там рабiць? I ўсё-ткi я не магу не паслухаць Дусi: iду ў Касьцюковiчы. Можа сапраўды ўдасца перабрацца туды з Дусяй. А з Касьцюковiчаў можа куды i далей. Мо нават у Менск. Але дабрацца да Касьцюковiчаў ня так лёгка. Уцалiк зiмою ня пойдзеш - выб'ешся з сiлаў i ня дойдзеш. Пойдзеш бiтаю дарогай - можаш папасца партызанам. Зрэшты, прападзi яно пропадам -я ня так ужо й баюся тых партызанаў. Бяз рызыкi - што ты зробiш бяз рызыкi? Самае горшае - забяруць з сабою. Гэта - калi трапiш у рукi сапраўдным, палiтычным партызанам. А калi ў рукi дзiкiм, сваiм, мясцовым? Тады гэта будзе рэванш.

Прашу ў Пiлiпа каня-гарбунька. Дробненькi, але хуткi, бяглiвы канёк. Дасi лейцамi - рванецца, бяжыць, у струнку выцягваецца. Ён мяне й выратуе. Заклаў яму нанач аўсу i сена. Ледзь пачало брацца на дзень, пачаў зьбiрацца ў дарогу. Справiў вазок. Палажыў у яго сена. Паставiў у аглоблi Гарбунька. Усё гатова. Iду ў хату разьвiтвацца з Дусяй, а яна - i я паеду. Адгаварваю. Слухаць ня хоча. Бацькi моляць ня ехаць - не дапамагае. Яна на сваiм. Надзяе валенкi, шубу, абвязваецца цёплай хусткай. Садзiцца побач мяне ў вазок. I я бяруся за лейцы. Выяжджаем. Мокрае праехалi, калi яшчэ добра не разьвiднелася. Узьехалi на торную дарогу. Па дарозе пападаюцца паадзiнокiя падводы. Дзе магчыма, мiнаем iх. Гарбунёк выносiць нас усюды. Уехалi ў лес. Велiчны супакой. Паабапал гонкiя елкi пры кожным, ледзь улоўным павеве, атрахаюць з сваiх галiнак сыпкi сьнег. У Дусi iрдзяцца ад марозу шчокi. Кiдкi, агнiсты пагляд вачэй, заiндзявелыя лёканы. Сядзiць радасна-ўсьмешлiвая, слоў няма-харашуня.

Мы ўжо выяжджаем з лесу. Паказалiся абгарэлыя камяны, абпаленыя дрэвы, абвуглелыя слупы, разбураныя печы - гэта спаленыя Клеявiчы. Гэта партызанская вёска. Жудка.

Хутка Касьцюковiчы. Праз якiя паўгадзiны будзем там. Затрымаемся ў Дусiнай цёткi.

Я не пазнаю Касьцюковiчаў - iх прадзiмае вецер. Калючы, востры. Прадольнаю вулiцаю iмчацца, ня спыняючыся, ваенныя грузавiкi, часьцей - з салдатамi. Рэдка заўважыш прахожага. Уражаньне апусьцеласьцi i закiнутасьцi. Мястэчка стулiлася, замёрла ў чаканьнi нечага пагрозьлiвага. Ды калi спынiцца i ўгледзiцца, вычуваеш - iснуюць iншыя Касьцюковiчы, iхны нiжнi, падземны этаж, гатовы вось-вось выбухнуць.

Дуся засталася ў цёткi, а я iду ў "Отдел образования" пры гарадской управе шукаць сабе месца настаўнiка ў якой-небудзь тутэйшай, Касьцюковiцкай школе. Мяне прыймае сам загадчык адзьдзелу. Па гаворцы чую - свой чалавек. Мяккi, сымпатычны. Пытаецца, хто я, адкуль, якая ў мяне адукацыя, цi ведаю я нямецкую мову i г.д. Я расказваю, даверыўшыся, яму пра сябе ўсё. Не захаваў, што сядзеў, сказаў нават, што пiшу, спадзяючыся, што гэта ўсё можа дапамагчы мне. Узiраючыся ў мяне, загадчык слухае мяне ўважлiва, кiвае галавою ў знак згоды, што ён разумее мяне i спачувае мне.

- Але я нiчым не магу дапамагчы вам, - нарэшце, гаворыць ён. - Я сам сяджу тут нi пры чым. У мяне нiчога няма. Нiякiх школаў. У самiх Касьцюковiчах няма. Адкрылi былi дзьве пачатковых - развалiлiся. А ў вёсках? Вы-ж самi, гавораце, спрабавалi адкрыць школу ў сваёй вёсцы i што палучылася? Гэтак i ўсюды ў нас. Якiя вам тут цяпер школы? Не да школаў. Ня бачыце вы цi што?

Памаўчаўшы трохi, загаварыў зноў:

- Калi хочаце, я пазнаёмлю вас з нашым бургомiстрам. Чалавек ён свой. Можа ён вам чым дапаможа. Але яго цяпер няма. Будзе толькi на наступным тыднi... калi будзе. У групе бургамайстраў ён падарожнiчаў па Нямеччыне, быў прыняты высокiм нямецкiм начальствам. Хвалiцца гэтым. Шукае чалавека, якi-б яму апрацаваў для газэты тое, што ён напiсаў аб сваiм падарожжы. Пiсака з яго нiякi. Паколькi вы, кажаце, пiшаце, дык мо ён ўзяў-бы вас. А пасьля можа што i iншае. Але гэта я гавару вам так сабе. Бургомiстр той ужо не начуе ў сябе ў хаце - у палявой нямецкай камэндатуры хаваецца. Баiцца - выкрадуць. Дабiраюцца i сюды, у нашае тут логава. У вашым Мокрым, бачу, зацiшней, чымся ў нас тут. Вялiкае начальства пацiхеньку змываецца адсюль, а вы прыехалi сюды працы сабе шукаць. Не загневайцеся, як добраму чалавеку, раджу вам - павяртайце аглоблi. Будзьце трохi разумнейшымi.

Падкуплены дабрынёю загадчыка "Отделом образования", сяжду ў нерашучасьцi, ня ведаю, што сказаць яму, а ён:

- Так. Так, браток. Павяртайце аглоблi, гавару вам. Калi вас там, у вашым Мокрым камарыкi ня кусаюць. Кусаюць? Ну тады горай. Тады, як хочаце. Вам я нiчым не магу дапамагчы.

Даў мне на разьвiтаньне скрутак газэт. I я выйшаў з гарадской Управы, засмучаны i ўстрывожаны. Палiцэйскiя, якiя былi абшукалi мяне пры ўваходзе, сустрэлi мяне цяпер недаверлiвым паглядам, загадаўшы мне паказаць, што я выношу.

Пераходжу адну, другую вулiцу - усюды дарожныя знакi панямецку i парасейску. Нiякай Беларусi тут няма.

Дуся шкадавала, што не пайшла са мною разам - доўга чакала мяне, непакоiлася, што мяне, бяспашпартнага, яшчэ могуць затрымаць дзе.

Дусiна цётка згатавала для нас, дарагiх гасьцей, смачны абед. Пачаставала гарэлкай уласнага вырабу. У яе гэтае пiтво ня выводзiцца. Дусi яна прызналася, што да яе ўначы заходзяць. Частуюцца i бяруць з сабою пагрэцца ў лесе i што, калi-б мы захацелi застацца ў яе нанач, нiчога нам не пагражала-б. А палiцыi яна не баiцца. Яна ўмее ладзiць i з тымi, i з тымi.

Раскручваю скрутак газэт - нiводнай беларускай, толькi - "Новый путь". Чытаю загалоўкi: "Москва дрожит под градом бомб", "Нам нужен Сталiнград и мы возьмем его", "РОА в действии", "Самопомощь в Минске" i г.д. Гляджу - усё застарэлыя нумары. Сьвежай зводкi з фронту няма. Але з матэрыялаў, якiя праглядваю, здагадваюся, што немцам туга, яны вядуць напружаныя, цяжкiя для iх баi i наперад ня йдуць.

Я ў нейкай разгубленасьцi. Не разумею, адкуль яна, мной апаноўвае, трывожыць адчуваньне незваротнасьцi, няпэўнасьцi i страчанасьцi. Дусi гавару паедзем дамоў. Не хачу тут заставацца. I Дуся ўскаквае:

- Паедзем, Юзiк.

- Трымаць ня буду, - гаворыць цётка. Дае Дусi нейкiя падарункi. Просiць узяць i "хунцiк солi". Паўтарае ўжо сказанае: калi-б мы захацелi, яна нас звязала-б з... i мы маглi-б жыць спакойна. Благаслаўляе нас. На разьвiтаньне гаворыць:

- Беражэцеся.

Гарбунёк, застаяўшыся на марозе i пасiвеўшы, ахвотна нясе нас назад у Мокрае.

Я ўпяршыню застаюся начаваць у Пiлiпавай хаце. Хiма частуе нас настоеным на зёлках гарачым чаем. Сьцелiць нам пасьцель. Пiлiп моўчкi лезе спаць на печ. Хiма прыладзiлася на прыпеку, недалёка ад нас - мы маглi-б даставаць яе нагамi. Наша паездка ў Касьцюковiчы не засталася таямнiцай для сяльчанаў. Бляндынка пусьцiла па вёсцы чутку, што я езьдзiў да немцаў наймацца. Зьбiраюся пераяжджаць у раён i забiраю з сабою Дусю. Але няхай ня думае, што выедзе адсюль чыстым.

Памёр мой дзядзька. Ён доўга хварэў, пакутваў i хацеў хутчэй памерцi. Гэта быў ужо не чалавек, а цень ад яго. Схуднеў. Аслаб. Ня мог хадзiць. Яго ўжо як ня было. Ён адыходзiў, i ў хаце чакалi толькi, калi ён адыйдзе. Ягонае месца гаспадара даўно ўжо заступiла цётка. Ува мне дзядзька знайшоў уважлiвага слухача i любiў гутарыць са мною. Падчас гутаркi ён часта правальваўся ў сон цi забыцьцё, i мая гутарка з iм перарывалася. Адплюшчыўшы вочы, глядзеў, цi я яшчэ з iм. У часе асаблiвай зьнямогi прасiў мяне пахаваць яго, уласнаручна выкапаць для яго магiлку, дагледзець яго.

I вось я дзяўбу на нашым могiльнiку магiлку для дзядзькi. Апрача рыдлёўкi, нiякага iншага струманту ў мяне няма, i пакуль я зьняў верхнi мёрзлы пласт, нямала намучыўся. Далей пайшло ўжо лягчэй. Я ўжо па пояс у зямлi. Накiдаў наверх паабапал сябе жаўцяку столькi, што ўжо ня вiдаць мяне. Але трэба яшчэ капаць, дзядзька прасiў выкапаць магiлку глыбокую, каб яму цёпла было, каб узiмку мярзлота не даставала яго i каб ён у магiльнай цiшынi ня чуў людзкой скаргi. Я ўжо ўвесь схаваўся ў магiлцы. Нада мной уверсе жаўцее цэлая гара пяску, гатовая, здаецца, абсунуцца i засыпаць тут мяне самога. Зьверху цярусяцца спакойныя сьняжынкi, кладуцца мне на шапку, плечы, рукавы. Я, услухоўваючыся ў iхны нейкi шапатлiвы дотык, мiжволi спыняю працу, аддаюся нейкай бяздумнасьцi. Мне ўтульна ў гэтай дзядзькавай магiлцы, быццам я ў самай цёплай i зацiшнай хаце. Нiчога ня чую, апрача шапатлiвага руху сьняжынак, нiчога ня бачу, апрача неба i гонкай нада мною сасны, што, як i я, узiраецца ў неба. Стаю з рыдлёўкай у руках i адчуваньне такое, быццам я атрос з сябе ўвесь цяжар сьвету i, вызвалены, стаю заспакоены, з палёгкай на душы. Стаю, быццам сузiраю нешта, а што - добра не ўцямлю, тое "нешта" бясконца снуецца ў мяне ў душы, праходзiць праз мяне ўсяго, тчэцца нейкай сьветлай уявай, не перарываецца. Я ня чую сябе, што я ёсьць. Усё йдзець без мяне i я ў тым, што йдзець, плыву разам з iм i няма той плынi канца. Мяне няма i нiкога няма. Ёсьць толькi бясконцая плынь, iснаваньне плынi, а не маё iснаваньне. I толькi, калi я адчуў у руках рыдлёўку, я ўявiў, што я - гэта на самай справе я, а нiхто iншы i што мне трэба канчаць дзядзькiну магiлку i вылазiць з яе. Я-ж яе капаю не для сябе, а для дзядзькi.