I той дзень надыйшоў (на белорусском языке) - Масей Седнев

Бацька, перакусiўшы, адкiнуўся на ложак адпачыць, мацi ходалася ля печы, а я з Ягорам вяду, без асаблiвай ахвоты, бяседу, засяроджаны найболей на Дусi, балазе яна цяпер паглынутая размовай Эмы з Дар'яй, i хiба ня прыкмячае майго спасьцiжэньня яе. Але слухаючы iх, яна была настаўлена i на мяне: павернутая да мяне адной стараной, напружаная, яна ўкрадкам пазiрала i на мяне. Здавалася, яна ня вытрымае такога напружаньня i загаворыць са мною. Так яно i сталася: кiнуўшы свой пагляд на палiчку з кнiжкамi, што была прымацаваная побач яе на сьцяне, яна папрасiла ў мяне дазволу паглядзець тыя кнiжкi. Сярод кнiг яна натрапiла i на маю, тоненькую - "Прычасьце". Зiрнула на мяне i ейны твар засьвяцiўся радасна-ўсхваляванай усьмешкай. Запыталася:

- Што ета "прычасьце"?

Пачынаю тлумачыць сваё "прычасьце", але яна не спасьцiгае таго, што я гавару, затлумленая адчуваньнем маёй фiзычнай да яе блiзкасьцi. Палажыла маю кнiжыцу на стол. Гартае. Спрабуе ў ёй чытаць:

Заўсёды ты перада мною,

перад табой заўсёды я.

Занята сэрца ўсё табою,

красуня гордая мая.

Але сказаць табе ня сьмею

я гэтай праўды з прастаты.

Чаго стаю, чаго нямею

перад табой - ня знаеш ты.

- А я знаю - чаго. Ты любiш яе. А хто яна, красуня?

- Яна - нiхто. Яе няма. Гэта я выдумаў яе.

- Няпраўда. Яна ёсьць. Ты саромiшся яе? А дзе яна жывець - тут?

- Не, яе тут няма...

Дуся папрасiла мяне прачытаць нейкi iншы свой верш.

- Во гэты, - паказала ў кнiзе.

Сеўшы за стол, я пачаў чытаць. Нахiлiўшыся над маiм "Прычасьцем", збоку ля мяне, яна вадзiла вачыма па радкох усьлед за мною:

Цябе я ўспомнiў i душою

здрыгнуўся ў радасьцi нямой:

ускрэсла ты перада мною

ва ўсёй прыгожасьцi сваёй.

Цябе я сэрцам адчуваю,

ты ў iм - адвечнаю вясной

Табой тамлюся i сьпяваю

сягоньня я табе адной.

Я сэрцам вырас у каханьнi,

пазнаў я шчасьце i жыцьцё.

Мае глухiя уздыханьнi,

як сон, мiнулi ў нябыцьцё.

I рад, што ў шчасьцi я знываю,

што сэрца мне хвалюе жар.

I як магу, так бласлаўляю

пасланы мне каханьня дар.

- Я люблю ета. Ты дзiўны...

Аблакацiўшыся, яна трымае сваю шчаку гэтак блiзка да маёй, што я чую, як няўцям дакранаюцца да яе шчакi мае ўскудлачаныя валасы. Гэтае прыгожае адчуваньне перашкаджае мне чытаць, i я закрываю сваё "Прычасьце". Яна, пасьмялелая, прызнаецца мне, што адзiн мой вершык "Элькiна радасьць", зьмешчаны ў чытанцы для другое клясы, яны вучылi ў школе, i яна ведае яго напамяць. Яна сумелася, што я нiчога не сказаў ёй у адказ, узяла Эму за руку з выглядам, быццам, пакрыўджаная, яна хоча ўжо пайсьцi дахаты. Тут узьняўся i Ягор, войкаючы, што яны заседзелiся ў нас. Я выйшаў разам з iмi - правесьцi iх. Iду побач Дусi, яна ўсё яшчэ трымаецца за руку ў Эмы. Неспадзявана яна сваю другую руку дае мне, i гэтак мы дайшлi да самага моста. Разьвiталiся.

Сястра сустрэла мяне насьмешлiвым паглядам, што выказваў адначасна дабрыню i зразуменьне майго дзiвацтва. Павячэралi. Я лёг спаць. Ды што я кажу "спаць"? Я ня сплю. Я думаю. Я люблю думаць лежачы. Люблю думаць уначы. Удзень не магу думаць. Каб неяк запiсалася ўсё тое, пра што я думаю ўначы, выйшла-б самая цiкавая, самая багатая, а галоўнае - самая праўдзiвая кнiга з усiх, напiсаных дасюль. Уначы ты прызнаешся ва ўсiм, нiчога не хаваеш, нават сваiх самых патаемных думак, якiмi-б яна нi былi: самымi прыгожымi, цi самымi злачыннымi. Уначы ты нiкога не баiшся, пад аховай ночы ты абсалютна сам з сабою. Цябе нiхто ня можа падслухаць, апрача Бога, i ты баiсься толькi яго аднаго, баiсься перад Iм схлусiць. Удзень ты мог-бы яшчэ сказаць, што Бога няма, уначы - пабаяўся-б. Уначы ты гранiчна чэсны ў сваiм думаньнi. Уначы думаецца глыбей, думка твая ў нейкую мiльённую долю сэкунды можа, як водблiск маланкi, асьвяцiць цёмнае прадоньне, якое знаходзiцца ўжо па-за межамi тваёй сьведамасьцi, сiгануць у другое вымярэньне. Гэтак, я думаю, пазнаецца Бог. Прачнуўшыся ранiцою, Бога ўжо можа ня быць. Дзень закрэсьлiвае твае начныя думы, змушае цябе прыстасоўвацца, iнакш кажучы - хлусiць.

Я не магу ня думаць, лёгшы ў пасьцель, пра Дусю, пра Акулiну, пра Вяркеева, пра самога сябе i толькi ў апошнюю чаргу я думаю пра бацькоў. Я iх шкадую болей за ўсё на сьвеце, але iх засланяе - гэта як грэх - маё асабiстае. Ягор з Эмай выпадаюць з маёй памяцi. Выпадае таксама ўпаўнаважаны. Я ляжу ў ложку, але я не ўсьведамляю, што я ляжу ў ложку, я - то ў Менску, з вершамi ў нейкай рэдакцыi, то тут, дома - кашу, вяршу копы, сьмяюся з дзяўчатамi, стаю на мосьце, гавару з Дусяй, то на нейкiм азораным узвышшы i з яго, з узвышша, нейкiм цудам, нецялесны, узьнiмаюся ў iншыя сфэры, слухаю музыку i, задаволены, вяртаюся, ужо такiм, як я ёсьць, зноў да сябе самога.

Ды ўсё-ткi я не сказаў самага галоўнага, пра што я думаў. Я не сказаў, чаго я хацеў гэтай начы. Я не сказаў услых. Думаць можна пра сябе што хочаш, пакуль твая думка ня выказана ў слове. Але калi ты пераводзiш сваю думку ў слова, хочаш апрануць яе ў слова, надаць ёй выраз, ты ўжо ўкладваеш у яго, у слова, ня тое, пра што ты на самай справе думаў, ты ўжо хлусiш, ты баiшся сказаць праўду. Чалавек можа быць чалавекам толькi тады, калi ён не баiцца сказаць гэтай праўды. Сабе я не баяўся, сказаць, чаго я хачу, не баяўся хацець чаго я хацеў, але цi я магу сказаць вам, чаго я хацеў. Не, я не магу сказаць вам, чаго я хацеш. Вось у чым загвоздка. Вось у чым чалавечая трагедыя.

Я ведаю, калi я прачнуся ранiцою, я буду думаць iнакш, я буду iншым чалавекам, ня тым, якiм я быў уначы. Спраўджаецца чалавек толькi ўначы.

Вяркееў да нас не заходзiць. Бацька пытаецца ў мяне - чаму? У бацькi з галавы ня выходзiць гутарка са мною ўпаўнаважанага. Бацька турбуецца, i ён хацеў-бы пагаварыць з Вяркеевым - можа той што-небудзь праяснiў-бы. Вяркееў-жа блiзкi да начальства, да самога старшынi сельсавета, i ведае ад яго ўсе сакрэты.

Наколькi я магу меркаваць, пра небясьпеку, якая, на думку бацькi, навiсла нада мною, ён яшчэ не гаварыў з мацi, ведаючы ейную заходлiвую душу i клопат аба мне. Калi-б ён ужо сказаў мацi, яна не ўцярпела-б i запыталася-б у мяне. Ад думкi, што са мною можа здарыцца нешта страшное мацi не магла-б нармальна жыць. Ня спала-б. Плакала-б уцiшку. У сваiм уяўленьнi бачыла-б мяне ў самых найгоршых абставiнах, праца ёй ня йшла-б на дум i ўсё валiлася-б з рук. Бацька, шкадуючы яе, трымаў справу ў сакрэце, хоць у самога душа была неспакойная. Я ўжо мог заўважыць зьмену ў iм: ён спахмурнеў, негаваркi наогул, стаў яшчэ больш маўклiвым, схуднеў, работы, як звычайна, не пiльнаваўся i мяне не заахвочваў, казаў - няма патрэбы ў мяне хадзiць з касою кожны дзень, а я, наадварот, знаходзiў у працы, у грамадзе, суцяшэньне, быў рады, што праца паглынае мяне.

Толькi ўвечары, пасьля працы, выходжу з хаты, i ў сваiх адзiнотных блуканьнях аддаюся звабнасьцi начы, ахутаны ёю, як якiм вэлюмам - ён ласкавы i лёгкi. Iду на мост паглядзець, як там, у вiры, падаючы, топяцца зоры, не дасягнуўшы ягонай глыбiнi, даходжу да ветрака на ўзгорку, адтуль спушчаюся зноў у нiзiну, да рэчкi, удыхаю, асаблiва войстры тут, водар ночы духмянасьць росных лагоў. Лёгкаму i задаволенаму, мне не хапае толькi нейкага зьдзяйсьненьня, вялiкага й надзвычайнага.

Вяртаюся дахаты. А мо зайсьцi да Агапкi? Яна, напэўна, сьпiць у клецi. Хiба не пра яе я думаў уначы? Хiба не яе хацеў я? Вусьцiна яна ня пусьцiла. Пусьцiць мяне? Падыходжу, крадучыся, да клецi. Знадворку дзьверы ня ўзятыя на замок, значыць - яна ў клецi. Стукаюся. Аж чую - нехта бразнуў дзьвярыма. Кашлянуў. Гэта Агапкiн бацька. Пакiдаю iхны двор. Бачу - у нашай хаце сьвятло. Чаму - гэтак позна? Я думаў ужо легчы ў сенцах, дзе мая пасьцель, аж чую - у хаце бацька з Вяркеевым. "Ня вытрымаў. Распытвае сам у яго пра мяне. Ах, бацька, бацька, нашто ты зачапляеш яго? Цi-ж ён скажа табе праўду?"

Вяркееў, як я ўвайшоў у хату, хутка вылез з-за стала, прывiтаўся са мною за руку, сказаў, што, уласна, ён заходзiў да мяне i, не застаўшы, "разгаварыўся во з Лявонавiчам".

- Правядзеш мяне?

Мы выйшлi.

- Шкада мне твайго бацькi. Гэта ты яго гэтак напужаў? Ён бачыць цябе ўжо ў няшчасьцi. Страшэнна перажывае. Чаго ён так? Табой цiкавiўся ўпаўнаважаны, ну дык i што з гэтага? Мала ён кiм цiкавiцца? Я, нажаль, ня бачыўся з iм. Дазнаўся пра ягоную гутарку з табой ад старшынi, але не надаў гэтаму нiякага значэньня. Пацiкаўлюся. Запытаюся. I ты сам ня вешай носу. Лепш во зойдзем куды.

Я ня выказаў нiякага свайго дачыненьня да сказанага Вяркеевым, сказаў яму толькi, што надта стомлены, хачу спаць. Давёў яго да школы. Разьвiтаўся. Але бачу па iм, што на сваю кватэру ён ня пойдзе.

Рэшту гэтага тыдня я касiў з брыгадаю, зарабляў бацьку працаднi. Увечары нiкуды не хаджу. Увечары чытаю ў ложку, што ў сенцах, "Милый друг" Мапасана, "Чырвонае i чорнае" Стэндаля. Гэтыя кнiгi распальваюць маё выабражэньне, узбуджаюць мяне i я нiяк не магу заснуць. А ранiцою мацi нiяк ня можа мяне дабудзiцца.

Надыходзiла нядзеля - дзень Ягоравага вясельля. Ня ведаю, чаму я чакаю гэтага дня з нецярпеньнем, хоць i не рыхтуюся да яго: касьцюм, кашуля, гальштук у мяне ёсьць i што яшчэ болей. Спраўляе клопат вясельле сястры, мы-ж з ёю iдзём на яго: не хапае то таго, то другога, няма дзе i няма за што купiць патрэбнае для такой урачыстасьцi.